Historia e mjekut Nuri Sallaku, rrëfyer nga bashkëvuajtësi Fatos Lubonja. Si tentoi të arratisej për të shkuara te e fejuara çeke e mbetur në Pragë. Si u dënua dhe u ridënua për të vuajtur gati 25 vjet burg pa ndërprerje nën regjimin komunist. Si i pushkatuan të vëllanë dhe e bënë të humbiste çdo shpresë. Si i vranë, për inat, maçokun që e donte si bir. Dhe si, në këtë terr të gjatë, e vetmja dritë shprese, për shumë vite, ishte dashuria e Vllastës. Një histori e pazakontë, gati si një legjendë, që pas viteve ’90 u kthye në një dokumentar në Çeki, me titullin “Dashuri studentore”
Nga Fatos Lubonja
Takimi i parë (Tiranë, Kaush, 1975)
I burgosuri që m’u afrua i pari, ditën që më zbritën nga qelia, i posadënuar, dhe hyra në kaush, ishte një burrë i shëndoshë rreth të dyzetepesave, gjysmë i thinjur, me syze me skelet katror e me xham të trashë që tregonin miopi të theksuar. Ma shtrëngoi dorën fort me të dy të tijat dhe, me një buzëqeshje që i nxori rruazat e dhëmbëve çuditërisht të rregullta m’u prezantua me bindjen se do ta njihja: Nuri Sallaku. E kujtova menjëherë këtë emër të përmendur në familjen time. Ishte vëllai i një miku të tim eti për të cilin kisha dëgjuar se qe arrestuar para shumë vjetësh, kur unë isha ende fëmijë.
Në zhargonin e burgut kaush përdorej për të emëruar ambjentin ku Drejtoria e Kampe-Burgjeve mblidhte të porsadënuarit e tërë rretheve për t’i shpërndarë, pastaj, nëpër kampe burgjet e ndryshme të vendit. Kaushi ishte gjithashtu vendi ku sillnin edhe të dënuarit e vjetër kur i transferonin nga njëri kamp në tjetrin, kur i dërgonin në spitalin e burgut apo kur i thërrisin për ndonjë proces gjyqësor në Tiranë. Me një fjalë kaushi ishte stacioni i kryqëzimit në kryeqytet të të gjithë kampe burgjeve. Nuriu ndodhej aty pasi e transferonin të ushtronte zanatin e tij të mjekut në një kamp tjetër. Kuptohej edhe nga veshja se ishte një i burgosur i vjetër, pasi, ndërsa të sapodënuarit kishin veshjet e jetës së lirë, kryesisht xhaketa e pantallona teritali në ngjyrë të errët, shpesh të zgjyrosura nga qëndrimi i gjatë në biruca, ai kishte një xhaketë të hollë prej doku ngjyrë kafe të zbardhur nga larjet, - që nuk donte shumë fantazi për ta kuptuar se ishte nga ato që jepeshin në burgje, - pantallona të të njëjtit material, por edhe më të shpëlara si dhe opinga në vend të këpucëve. Edhe fytyrën e kishte më të kuqe sesa të atyre që vinin aty pas izolimesh të gjata. Ndryshe nga të porsadënuarit, të cilëve u jepnin vetëm batanije, ai kishte edhe çarçafët e tij personalë me vete.
* * *
Të gjeje në kaush një të njohur, qoftë edhe të largët, ishte një gëzim i madh për ata që vinin nga vetmia e gjatë torturuese e izolimeve. Shuraja e etjes për të parë e takuar njerëz në këtë rast arrinte një kulm kënaqësie, sepse me të njohurit, qoftë edhe të largët apo indirektë, mund të ndaje edhe kujtimet e njerëzve të dashur të përbashkët për të cilët të kishte marrë malli aq shumë.
Veçanërisht natën kaushi fillonte zjente nga muhabetet e të burgosurve që mblidheshin në grupe, më shumë në katin e sipërm, pasi atje kishte më tepër hapësirë dhe dritë. Atje mblidhej edhe krejt tymi i duhanit që pinin shumica pareshtur.
Pasi folëm me Nuriun gjerë e gjatë për të njohurit e përbashkët: prindërit e mi dhe vëllezërit e tij, natën e parë i tregova unë historinë time të arrestimit dhe të dënimit. Natën e dytë Nuriu donte më shumë të fliste sesa të dëgjonte, prandaj ndejtëm edhe më gjatë. Mesnata na gjeti teksa ai po më tregonte historinë e arratisjes së tij të dështuar. Ishte nisur me një grup shokësh për të kaluar kufirin jugosllav afër liqenit të Ohrit, por i kishin kapur pa mbërritur mirë në kufi.
Foli shumë për arratisjen. Më tregoi edhe për dhjetë vjetët e burgut që kishte bërë deri atëherë, për kampet nga kishte shkuar që në vitin e parë e deri atë vit. Por, nga i gjithë tregimi i tij, ajo që të mbetej në mendje ishte një figurë që kthehej e rikthehej për t’i dhënë dritën e vet si ditëve plot ankth të përgatitjes së arratisjes, si atyre të trishta të dhjetë vjetëve jetë prapa telave me gjemba: Vllasta, e fejuara e tij çeke, motivi i tentativës së arratisjes së tij, i burgut të tij.
Nuriu kishte kryer studimet në fundin e viteve ‘50 në Pragë. Aty, më 1957, kishte njohur Vllastën. Ajo ishte studente pedagogjie, Nuriu studionte për mjekësi. Ishin njohur në një autobuz. Gjatë kohës së pushimeve të verës ajo punonte si fatorino në një linjë autobuzi, ku Nuriu kishte hypur një ditë. Kishin shkëmbyer pak fjalë ashtu rastësisht, por me pasoja për Nuriun. Që prej asaj dite kishte filluar të priste gjithnjë autobuzin e saj për të takuar një buzëqeshje të ëmbël dhe ca sy të dashur e të thellë nga të cilët nuk ndahej dot më. Kur kishte filluar sezoni i studimeve njohja e tyre ishte kthyer në një dashuri nga ato kur njëherësh të dy besonin se kishin gjetur njeriun e jetës. Ishin fejuar dhe prisnin të martoheshin kur të mbaronin studimet.
Ndërkaq ne 1961 erdhi momenti i prishjes me Bashkimin Sovjetik dhe me tërë kampin e Lindjes. Shqipëria shkëputi çdo kontakt me “vendet revizioniste” - siç i quajti udhëheqja shqiptare, me në krye Enver Hoxhën, vendet qe dënuan stalinizmin. Vllasta mbeti në Pragë. Nuriu ndodhej në Shqipëri. Si shumë shqiptarëve të fejuar apo martuar me gra lindore, i kishin kërkuar të shkëpuste lidhjet me të huajën që tashmë bënte pjesë në kampin armik, po aq të rrezikshëm, në mos më shumë, sesa ai kapitalist. Kështu do të ripohonte edhe besnikërinë ndaj Partisë dhe udhëheqjes. Sidomos pse familja e Nuriut ishte e gjitha familje komunistësh që kishin marrë pjesë në Luftën Nacionalçlirimtare dhe njërin vëlla, madje, e kishte sekretar të Enver Hoxhës. Kishte provuar i vëllai ta bindte, por kishte dështuar. E kishte thirrur sekretari i partisë së Tiranës për t’ia bërë të qartë, zyrtarisht, qëndrimin e partisë. I ishte përgjigjur duke i treguar historinë e një zogu që, kur i vdes partneri, ngjitet lart në qiell, mbyll krahët, dhe lëshohet pikiatë në dhè, ku plaset i vdekur.
Pas atij takimi e ndjeva se isha vënë në survejim - më tha. Por s’ka torturë më të madhe sesa të të ikë shpirti e ti të mbetesh gjallë. Që kur humba lidhjen me Vllastën jeta ime pësoi një çarje të tmerrshme. U ndava midis Pragës dhe Tiranës. Gjymtyrët më lëviznin në Tiranë shpirti më bridhte matanë, në Pragë. Më ikte çdo ditë të gjente Vllastën. Kudo që të ndodhesha, në shtëpi, në rrugë, në spital mendjen e kisha tek Vllasta. Gjersa e kuptova se o duhet të bëja diçka o do të çmendesha.
Ishte bërë kështu pjesëtar i grupit që kishte organizuar aventurën e arratisjes nëpërmjet kufirit jugosllav. Ishte një akt që dënohej, sipas Kodit Penal të kopjuar nga ai i Stalinit, nga 10 vjet deri me vdekje si tradhti ndaj atdheut, - nëse nuk mbeteshe i vrarë nga ushtari i kufirit. I kishin kapur që të gjithë sapo kishin zbritur në breg të liqenit të Ohrit. Pas shumë gjasash kishin qenë të denoncuar që më parë. I kishin dënuar të gjithë me burgime të gjata. Nuriun e kishin dënuar me 16 vjet burg.
Këto i tregonte me një gjuhë të thatë e shkurt; ishin histori të rëndomta me të cilat ishte mbushur burgu. Sytë e tij fillonin e merrnin një dritë tjetër dhe gojëtaria e tij fillonte gjallërohej sapo përmendte Vllastën, kur fliste për bukurinë e saj, për ndjeshmërinë e saj, kur tregonte për unazën me gur jeshil, ngjyrë e shpresës, që ia kishte lënë në 1961, për dhuratën e fundit që i kishte bërë Vllasta: një palë këpucë të bardha. U ndal gjatë të më tregontë për një letër të vetme që kishte marrë prej saj në 1966, kur kishte qenë në kampin e Rubikut ku ajo i thoshte se nuk do ta harronte kurrë, se do ta priste jo 16, por 50 vjet. –“Nuk ka zot të më ndajë prej saj dhe vetëm atëherë do t’i ve prap në këmbë ato këpucë.” Këto ishin fjalët e fundit me të cilin e mbylli historinë e tij në kaush.
Të nesërmen e mori autoburgu dhe e nisi për kampin ordiner të Borshit ku do të punonte si mjek.
Pas disa ditësh unë u nisa për në kampin e Spaçit.
Takimi i dytë (Ballsh 1979)
U takova përsëri me Nuriun pas pesë vjetësh, në dhjetor të 1979-ës, në kampin e Ballshit. E kishin sjellë pak para meje pasi e kishin ridënuar në kampin ordiner të Borshit, ku kishte punuar si mjek që prej kohës kur u ndamë në kaush. Ishte periudha më e egër e burgjeve kur ridënimet jepnin goditjen fatale, që përjetohej si dënim me burgim të përjetshëm. Unë mbërrita aty pas ridënimit tim në Spaç më 1979-ën me 16 vjet të tjera. Tashmë që të dy bënim pjesë në kategorinë e atyre që nuk dinin më se kur do të liroheshin.
Pak ditë pasi kisha mbrritur, bëra edhe shëtitjen e parë me Nuriun tek fusha e madhe përpara kapanoneve të kampit ku bëhej apeli. Kësaj here e filluam bisedën me histori ridënimesh. Ai ma shpjegoi ridënimin e tij duke më treguar se i kishte ndodhur një zezonë në familje: i kishin pushkatuar një vëlla, Xhavitin, që kishte qenë drejtor nafte dhe e kishin akuzuar për sabotator me grupet e naftës që u dënuan në vitet 76 -77. E kishin ridënuar për agjitacion e propagandë pasi kishte folur me shumë pezm dhe pa u kontrolluar kundra këtij pushkatimi. Vura re se sa herë betohej tani thoshte: “Për shpirtin e Xhavitit”. Më tregoi edhe se kishte pasur shumë më tepër frikë gjatë hetuesisë kësaj here. “Po të bije në duart e hetuesve edhe një herë, nuk do të mund t’u rezistoj më”, - më tha.
Por i gjithë kujtimi im për të lidhej para së gjithash me dashurinë e tij të paepur për Vllastën prandaj mezi prita ta pyesja. Më zbuloi diçka që nuk ma kishte thënë në Tiranë: nga fundi i viteve ‘60 kishte arritur t’i dërgonte asaj, nëpërmjet një kosovari që kishte kaluar nëpër burgje, një mesazh ku e porosiste të shihte jetën e saj, të gjente një njeri e të martohej, pasi jeta e tij kishte marrë fund në burgjet e Shqipërisë. E pashë në sy me habi, sepse më kujtohej çfarë më kishte thënë në kaush. Dukej shumë i kthjellët në atë që tha. Mesazhe të tilla fisnikërie të të burgosurve ndaj grave të lëna jashtë, që u rekomandonin të gjenin një tjetër fat, ishin të mbarsur me ambiguitete: ata mund të ishin një përpjekje për të larguar prej vetes fantazmën cfilitëse të gruas së dashuruar, mund të ishin shenjë e një dashurie që arrinte të sublimohej tërësisht, por mund të ishin shpesh edhe një thirrje indirekte që u bëhej atyre, nëpërmjet aktit të sakrifikimit të vetvetes, që të vazhdonin t’i dashuronin e t’u mbeteshin besnike. Në rastin e Nuriut m’u duk se ai tashmë i ishte nënshtruar fatit, se pohimi i këtij mesazhi, që e kishte dërguar para mëse dhjetë vjetësh, ndoshta atëherë me tjetër qëllim, ishte shenjë se zjarri për Vllastën dhe shpresa për ta takuar i ishte shuar tashmë, pas pesëmbëdhjetë vjet burg, pasi Vllasta e tij nuk ishte as në Shqipëri.
Por një ditë ndodhi diçka që më befasoi. Teksa po bënim ecejaken e zakonshme duke biseduar si gjithmonë për politikë, Nuriu befas më mbërtheu fort për krahu duke më detyruar të ndalem. E gjithë qënia e tij më ftoi të heshtja e t’i vija veshin pjesës simfonike që po jepte altoparlanti i kampit që transmetonte Radio Tiranën. “Ështe Aria e Solvejgut e Eduard Grigut - më tha.- Solvejgu pret Per Gyntin në një kasolle në mes të pyllit, por ai nuk vjen”. Dhe pastaj filloi ta shoqërojë muzikën duke kënduar tekstin në shqip:
“Pranvera dhe vera dhe vjeshta do të shkoj’
dhe dimri do shtrihet mbi dhé përsëri
Ti prap’ do më kthehesh, unë kurrë s’të harroj
Zemrën ta fala plot mall në rini”.
Më mbajti ashtu fort për krahu, duke kënduar me fjalë muzikën e aries, derisa ajo mbaroi.
Penelopa që pret Ulisin, Mercedesi që dashuron përjetë Montekriston, Solvejgu që pret Per Gyntin, simbole të gruas besnike që pret burrin apo të dashurin për vite pafund, qenë figura që vishnin në imagjinatën e të burgosurve gruan apo të fejuarën apo të dashurën që kishin lënë jashtë teksa ëndërronin ditën e ritakimit me to, si ditën më të bukur të jetës.
- Nuk i paske humbur shpresat - i thashë .
- A e di historinë e Per Gyntit? - më tha. U dashurua i ri me Solvejgun, por shpejt iku në udhëtime nëpër botë. Iu fut aventurave dhe mbrapshtirave që i vazhdoi gjatë gjithë jetës. Kur i erdhi koha për të vdekur djajtë i thanë se edhe shpirti i tij do të futej në koshin e shpirtrave që do të shkriheshin pasi nuk kishte ndonjë vlerë të veçantë. Mund ta shpëtonte vetëm nëse provonte se kishte bërë ndonjë të mirë të madhe apo ndonjë të zezë të madhe. Per Gynti u përpoq të tregonte bëmat e mbrapshta, se mirësira s'kishte bërë. U tregoi një rast kur mbytej një anije e ai i kishte futur një shkelm një rrezikziu për të shpëtuar lëkurën e vet. Djajtë i thanë se kjo s’qe ndonjë gjëmë që meritonte vëmendje se këto i bënte rëndom çdo njeri. I humbi shpresat, por, pikërisht kur nuk e priste, u gjet dëshmia për të shpëtuar shpirtin e tij: dashuria e pafund e Solvejgut e cila vazhdonte ta priste edhe e plakur. Edhe unë do të kem dashurinë e Vllastës të vetmen dëshmi se jam dikushi në këtë jetë.
Nuk ia hapa më bisedën e Vlastës. As ai nuk e hapi. Bisedonim politikë dhe luanim shah gjithnjë e më shpesh për të mbajtur gjallë shpresën dhe për të vrarë kohën. Një ditë vere, teksa ishim shtruar e po luanim erdhën e thërritën. Ishte zhytur aq shumë tek ndeshja sa, teksa ngrihej, tha: ruaje pozicionin sepse e ke të humbur. Mendova se do të kthehej, por nuk u kthye më. Pas disa ditësh u hap fjala se e kishin arrestuar përsëri sepse nuk i pushonte goja së mallkuari për vrasjen e Xhavitit. Por nuk ia qamë shumë hallin sepse tashmë kishte aq shumë për të bërë sa dhjetë vjet më shumë dhjetë vjet më pak nuk ngrinin peshë. Qenë vite për t’u kryer pas vdekjes.
Takimi i tretë (Spaç 1985)
Kaluan edhe pesë vjet të tjera para se fati të më takonte me Nuriun për herë të tretë në vitin 1985, në kampin e Spaçit, ku më rikthyen më 1983-shin pasi u shkri kampi i Ballshit. E sollën nga kampi ordiner i Batrës së Martaneshit, ku kishte punuar disa vjet, sepse mjeku i Spaçit, që kishim deri atëherë, u lirua. Ishte zbardhur krejtësisht si nga mjekra edhe nga flokët. Edhe syzat i kishte me një xham shumë më të trashë. Tashmë ai kishte bërë afro 20 vjet burg, kurse unë 11. Më prezantoi edhe me një maçok të vogël që e kishte sjellë me vete. E quanin Çoku. Ishte një maçok i hirtë, si një tigër i vogël shumë i bukur, por dukej edhe mjaft i egër dhe i paafrueshëm. Sapo tentoje ta përkëdhelje ikte tutje. I afrohej vetëm Nuriut që e donte si fëmijë. Pasi e mori në prehër më tregoi njërin vesh të Çokut të shkurtuar. Ia kishte prerë kur kishte qenë këlysh, madje ay ishte bërë shkaku i lidhjes së tyre. Çoku kishte hyrë i paftuar në infermierinë e Nuriut dhe, i hutuar pas skuqjes së rezistencave të një furrnelle që Nuriu e përdorte për ngrohje, ishte afruar kokën aty. Kishte qenë duke vdekur nga korrenti. Nuriu i kishte prerë veshin e karbonizuar, e kishte mjekuar dhe, që atëhere, ishte lidhur me të si babë e bir. “Çoku i babit”, “Çoku i babit”, i fliste vazhdimisht me përkëdheli.
- Me këtë fëmijë më la Enver Hoxha - më tha.
Nuk e di pse nuk m’u bë ta pyesja për Vllastën, ndoshta edhe pse e pashë krejt dashurinë e tij të përqendruar tek ky maçok.
Çoku nuk qëndronte shumë pranë Nuriut, ca për shkak të ambjentit të egër të Spaçit, ku kishte shumë mace e maçokë në gjendje gjysmë të egër që ushqeheshin me mbeturinat e mensës e ca për shkak të natyrës së tij të egër. Ikte e zhdukej gjithë ditën e kthehej vetëm natën. Kur shihje se sa shumë e donte Nuriu të vinte keq që i kishte rënë për hise një fëmijë aq i prapë. Momentet më të bukura me të duket se i kalonte natën, kur Çoku kthehej nga aventurat e tij jashtë kampit.
Lidhja e tij me Çokun vazhdoi të forcohej edhe në Spaç dhe mbahej në gojë nga të burgosurit ku me tallje e ku me njerzillëk, por jo rrallë hasje edhe në ligësinë e atyre të burgosurve që u kishte refuzuar ndonjë kërkesë për pushim dhe që thoshin se doktori u jepte pushim vetëm atyre që i paguanin konserva për Çokun. Kishte namin e një mjeku tepër korrekt në punën e tij, por kishte fjalë se për Çokun ai edhe mund të korruptohej e të jepte ndonjë pushim. Ishte parë duke i dhënë Çokut të hante kuti sardelesh dhe një pjesë thonin se ato ua kërkonte të burgosurve në këmbim të një dite pushim nga puna në galeri. Akoma më e rëndë bëhej kjo akuzë kur shumica e të burgosurve nuk i shihnin me sy sardelet. Të tjerë, që e mbronin, pretendonin të kundërtën: Ai ishte tepër pedant në dhënien pushim, pasi kishte shumë frikë se mos e spiunonin dhe kjo ishte një nga arsyet pse ishte armiqësuar me disa të burgosur të mbrapshtë, spiunë komande, që e kishin pasur vaj me doktorin paraardhës. Por Nuriu ishte armiqësuar edhe me dy roje të brendshme që ishin mësuar të mernin ilaçe nga infermieria e burgut e ti çonin në familjet e tyre apo tek miqtë, e që me të kjo nuk u ecte. Dhe ky dukej varianti më i besueshëm.
Kështu erdhi një ditë kur Nuriu, shumë i shqetësuar, u tregoi të burgosurve që kishte më afër se Çoku kishte dy net që nuk ishte kthyer tek ai, dhe filloi t’i pyeste nëse e kishin parë. Ditën e tretë ankthi i tij u rrit, kurse të katërtën filloi ta kërkojë gjithandej. Në të njëjtën kohë filluan të qarkullojnë zërat e parë se Çokun mund t’ia kishin vrarë bash të burgosurit që e urrenin në bashkëpunim me rojet e pakënaqur prej tij.
Zhdukja e Çokut u bë ngjarja e ditës në të gjithë Spaçin. Nuriu po çmendej sa më shumë kuptonte se Çokut duhet t’i kishte ndodhur diçka e keqe. Ndërkaq e vërteta filloi të qarkullonte gjithnjë e më shumë, por pa arritur akoma në veshët e tij: Çokun e kishin vrarë. Dihej dhe vendi ku ndodhej: poshtë në përrua. Një ditë një i burgosur më mori e më çoi në një cep të kampit prej nga dukej një pjesë e rrëpirës që zbriste nga galeritë në zonën e ndaluar. “Shikoje atë gjënë gri, atje poshtë, -më tha,- është Çoku i vrarë”.
Çfarë kishte ndodhur? Armiqtë e betuar të Nuriut kishin shkuar gjatë natës në infermieri, ku flinte Çoku kur kthehej pas eksursioneve që i mbyllte pas mesnatës, e kishin kapur dhe e kishin mbytur duke e futur në një fuçi plot me ujë të cilës i kishin vënë kapakun sipër. E kishin mbajtur kështu kapakun gjersa Çoku nuk ishte ndjerë më dhe pastaj e kishin nxjerë dhe e kishin flakur përtej telave të rrethimit në rrëpirën përtej. Gjithshka e kishin bërë në marrëveshje me policin që ishte roje nate.
Më në fund edhe Nuriu e mori vesh. Vuri kujën aq fort sa arriti t’i imponojë komandës vullnetin e tij se ose do ta lejonin të dilte jashtë rethimit e ta merrte, ose do të linte punën e pa mjek kampi nuk bënte dot. Shkoi e mori i shoqërur me polic. Më pas u fut dhomën e tij të mjekut ku e lau dhe e shpëlau nga dherat e përroit, e fjeti me të një natë duke e qarë. Të nesërmen e mbështolli me rroga të bardha, e futi në një kuti, dhe kërkoi që ta varroste në zonën e ndaluar. Kjo i çmeriti të gjithë, por dhimbja e tij ishte aq e fortë saqë përsëri iu imponua komandës. Kur po dilte për ta varrosur pa në oborr një grup të madh të burgosurish që ishin mbledhur ashtu vetvetiu. I erdhi të mbajë një fjalë urrejtjeje ndaj atyre që i kishin vrarë të birin: “Njerëz pa din e pa iman”, “keni humbur çdo ndjenjë njerëzore”. Ndërkaq, roja i depos, spiuni Dod Miri, i cili ishte bashkëpunëtor i mbytësve të Çokut dhe i policëve që i kishin ndihmuar ata, iu afrua, duke u zgërdhirë, me një buqetë me lule që ta vendoste tek varri. “Ik tutje, edepsëz!” ulëriu Nuriu.
Ndërsa ai iku për ta varrosur Çokun në një cep të zonës së ndaluar grupi i të burgosurve u nda një pjesë duke u gajasur e një pjesë kokulur.
Pas disa ditësh, e gjeta më të qetë. I hapa muhabetin e Çokut. Më tregoi dorën e djathtë me një çeroto të gjatë në kurriz të saj. Ishte një nga gërvishtjet e fundit që i kishte lënë Çoku të cilën e kishte thelluar me bisturi për ta mbajtur shenjën si kujtim përjetë.
- Besomë, -më tha - e kam vuajtur humbjen e atij maçoku si humbjen e një fëmije. Edhe kur mora vesh lajmin e vdekjes së nënës nuk jam mërzitur aq shumë. Ma vranë këlyshët e Enver Hoxhës. Tani s’kam më kërkend.
- Po Vllasta? - e pyeta.
- Vllasta është martuar - më tha.
- Kur kështu?
- Ka kohë. Dhe unë jam ndjerë shumë i lumtur qe ajo është martuar.
Epilog
Nuriu u lirua më 1990, pas ngjarjeve që shoqëruan rënin e murit të Berlinit, me grupin e atyre të burgosurve që kishin bërë më shumë se 25 vjet burg. Unë u lirova në mars të vitit 1991. Nuk kishte kaluar më shumë se një muaj kur një ditë trokiti në derën time një grup të huajsh. Ishte ekipi i një regjisori çek që kishte ardhur nga Praga pasi do të bënte një dokumentar mbi të persekutuarit politikë.
- Ma ka dhënë emrin tënd një miku yt i burgut më tha.
- Cili?
- Nuri Sallaku.
- Pse, ku është Nuriu?
- Në Pragë.
Menjëherë më shkoi mendja te Vllasta.
- Po Vllasta sikur është martuar? - i thashë.
Regjisori e dinte historinë. Madje ishte ajo histori që e kishte sjellë për të bërë dokumentarin. “Po,- më tha,- Vllasta është e martuar, por megjithatë ajo i kërkoi që ai të vinte në Pragë. Atje e njohu me një shoqe të vetën që ka mbetur e ve me të cilën Nuriu bashkëjeton. Por, nga sa kuptoj unë, midis tij dhe Vlastës ka ende një ndjenjë të thellë, një lidhje që sikur është përtej dashurisë”.
E shoqërova çekun në disa nga kampe burgjet ku kisha qëndruar dhe ku isha takuar edhe me Nuriun.
Pas ca kohësh ai më dërgoi videokasetën e dokumentarit që kishte bërë. Titullohej “Studentska laska” (Dashuri studentore). Fillonte me një citim të një prej fjalimeve të diktatorit Hoxha mbajtur në kohën pas prishjes me kampin e Lindjes: “Revizionistët modernë dhe reaksionarët na quajnë stalinistë duke dashur të na fyejnë me këtë. Në fakt ky është një nder. Të jesh stalinist do të thotë që armiku nuk të ka poshtëruar kurrë, nuk të ka mundur kurrë”. Dhe pastaj hapej në imazh duke treguar Vllastën dhe Nuriun tashmë tek të gjashtëdhjetat duke ecur të kapur për krahu në rrugën e Pragës, mu pranë linjës së autobuzit ku ishin njohur.
Në atë dokumentar pashë Vllastën një grua ende të bukur të tregonte historinë nga këndi i saj. Në një moment trogoi unazën që i kishte dhuruar Nuriu, që e mbante në dorë. Por unaza ishte e verbër: i mungonte guri jeshil që Nuriu e kishte zgjedhur si simbol të shpresës. Tha se një ditë kishte parë se guri kishte rënë dhe se kjo, për çudi, kishte ndodhur tamam në ato kohë, kur, nëpërmjet kosovarit të liruar nga Shqipëria, kishte marrë mesazhin e Nuriut që i thoshte të shihte jetën e saj.
Pashë edhe Nuriun, që tani punonte në një spital të Pragës të tregonte për jetën e tij. Tregoi për 25 vjetët e burgut, tregoi edhe këpucët e bardha që i kishte blerë Vllasta dhe, më në fund, e dëgjova të këndonte arien e Solvejgut:
“Pranvera dhe vera dhe vjeshta do të shkoj’
dhe dimri do shtrihet mbi dhé përsëri
Ti prap’ do më kthehesh, unë kurrë s’të harroj
Zemrën ta fala plot mall në rini”.
Shënim: Tregimi më sipër me autor Fatos Lubonjën është botuar te revista “Përpjekja”, nr.22 me titullin "Nuriu".
Foto: Praga në vitet '50, Google.
Në rast se keni dijeni mbi krime, viktima apo ngjarje që lidhen me periudhën e komunizmit në Shqipëri, klikoni këtu për ta publikuar në arkivën tonë.