10 tetor 1947, dita kur u vra opozitarizmi

75 vjet nga vrasja e 5 deputetëve dhe 11 intelektualëve që ishin ose cilësoheshin kundërshtarë të regjimit komunist dhe politikës së tij të brendshme dhe të jashtme. Një datë kur u bë fakt vrasja e opozitës në diktaturë

75 vjet më parë, u ekzekutuan nga regjimi 16 deputetë dhe intelektualë të cilësuar bashkëpunëtorë të tyre. Por nuk ishte vetëm kaq.

Atë ditë iu shkul Shqipërisë një grusht intelektualësh të diplomuar në Oksford, Torino, Strasburg, Lion, Monpelje dhe bijsh të familjeve patriote. Disa u vranë, disa u burgosën gjatë, duke u eliminuar nga jeta publike ku mund të jepnin kontributin e tyre të vyer. Siç ka thënë historiania Nevila Nika në aktivitetin për 70-vjetorin e ekzekutimit të deputetëve, organizuar nga AIDSSH në sallën e Parlamentit Shqiptar, “Në 800 mijë banorë, sa ishin ata që ishin të shkolluar, sa ishin ata që kishin zë, sa ishin ata që kishin ndikim për të mirën e këtij vendi? Ishin shumë pak dhe ne ata pak, i keqpërdorëm, i keqpërdorëm ose edhe ua morëm jetët. Sot, ne nuk i kemi eshtrat e tyre. I kërkojmë, ndoshta është shumë e vështirë t’i gjejmë”. Dhe përsëri, nuk ishte vetëm kaq.

Të afërmit e tyre u internuan, u përndoqën, iu mbyll goja dhe të gjitha mundësitë për të ecur në gjurmët e paraardhësve. U paralizua kështu tradita vepruese intelektuale dhe patriotike e këtyre familjeve, që mund ta çonin shoqërinë tonë përpara dhe u imponua një elitë tjetër që frenonte dhe frikësonte. Ishte një krim në Shqipërinë e 1947-ës, por edhe ndaj së ardhmes së saj, me kohëzgjatje të papërcaktuar. Atë ditë u bë fakt ekzekutimi i çdo mendimi ndryshe.

Grupet e deputetëve

Megjithëse njihen si “grupet e deputetëve”, në këto grupe që u gjykuan dhe u dënuan nga viti 1946-1948 vetëm një pjesë ishin deputetë, por duke qenë ndoshta pjesa më e zëshme, u dhanë emrin gjithë proceseve. Akuza formoi tre grupe të tilla.

Grupi i parë u akuzua pas Lëvizjes së Postribës, në shtator 1946 dhe u quajt “grupi i Riza Danit”. Më pas u akuzua “grupi i Shefqet Bejës”, të cilët u gjykuan dhe u dënuan më përpara. Në vitin 1948 pati edhe një grupim të tretë, pa asnjë deputet në përbërje, por që akuzohej për marrëdhënie me të dënuarit e dy grupeve të para.

Gjyqi ndaj grupit të Shefqet Bejës u zhvillua në kinema “17 Nëntori” gjatë shtatorit 1947. Në atë proces u gjykuan 24 vetë, nga të cilët 16 vetë u dënuan me vdekje. Pesë nga të dënuarit me vdekje ishin deputetë: Shefqet Beja, Sheh Ibrahim Karbunara, Dr.Enver Zazani, Selaudin Toto dhe Irfan Majuni. Tre u dënuan me varje: deputeti Shefqet Beja në Tiranë, inxhinier Sulo Klosi në Rubik, diplomuar në Fakultetin e Gjeologjisë së Naftës në Strasburg dhe inxhinier Riza Alizoti në Kuçovë, diplomuar në Oksford, specializuar për shfrytëzimin e minierave në Strasburg; 13 të tjerët me pushkatim. Ky proces pati edhe një viktimë të 17-të, babanë e dy dëshmorëve, deputetin Kolë Kuqali, i cili vdiq në hetuesi më 30 maj 1947 nga torturat, pa mundur të dilte në gjyq, por zyrtarisht e shpallën të vetëvarur në spitalin ushtarak të Tiranës.

Grupi i deputetëve akuzohej për formimin e një organizatë tradhtare-sabotatore, të lidhur me kriminelët e luftës jashtë dhe brenda Shqipërisë dhe të shtyrë e të ndihmuar nga agjentët e imperializmit anglo-amerikan. Akuzoheshin për krijimin e një Komiteti Qendror, kryesuar nga Shefqet Beja. Akuzoheshin se kishin kryer akte sabotazhi, spiunazhi, terrorizmi për rrëzimin me forcë të pushtetit popullor dhe për sjelljen në fuqi të regjimit shtypës të Ballit e Legalitetit. Akuzoheshin si të lidhur me Misionin Amerikan në Shqipëri dhe aspirantë për një demokraci perëndimore, etj..

Ata ishin pjesë e grupimit të vetëm që përbënte Kuvendin, “Frontit Demokratik”, të ftuar në zgjedhjet e dhjetorit 1945, për meritat dhe vlerat e tyre, që do e bënin edhe më të besueshëm këtë grupim para zgjedhësve. Ftesë që si duket e pranuan duke besuar në kontributin që mund të jepnin për rindërtimin e Shqipërisë, por kur vendimet e qeverisë po preknin interesat e vendit, ata ishin të parët që ngritën zërin duke krijuar një opozitë brenda parlamentit, ndaj së cilës vetë diktatori Hoxha kërkoi marrjen e masave me anë arrestimesh dhe dënimesh.

Ata kishin qëndrime proamerikane, kishin kontakte me aleatët, dëshironin bashkimin e Shqipërisë me Kosovën, ndryshe nga orientimi lindor i qeverisë shqiptare, kishin një vizion perëndimor, pra ishin kundërshtarë të linjës së politikës së brendshme dhe të jashtme të Partisë Komuniste, por asnjë nga këto nuk mjaftonte për t’i dënuar ata me varje, pushkatim e burgim. Po të mjaftonte, për deputetët do të shërbenin si provë fjalimet në sallën e parlamentit siç ishte fjalimi i bujshëm i Riza Danit që kundërshtoi me argumente Hoxhën dhe projektkushtetutën e parë dhe as ata, as të tjerët, nuk do ishte e nevojshme të torturoheshin për të pranuar akuza të tjera. Akuza që do të përdoreshin për t’i dënuar, por që ishin të sajuara. Manipulimi i hetimimit dhe torturat e përdorura dalin nga raportet e oficerëve hetues dhe nga dëshmitë e të dënuarve të mbijetuar.

Të destinuar për t'u eliminuar me çdo kusht

Agim Musta ka sjellë në kujtimet e tij, dëshminë e profesor Foto Balës, të dënuar me burgim të përjetshëm në gjyqin e deputetëve. “Më 1945 më caktuan profesor në gjimnazin e Gjirokastrës, duke më survejuar natë e ditë, derisa më arrestuan nga mesi i vitit 1946. U akuzova se kishim krijuar grupin e Neoballistëve, se ishim lidhur me misionet anglo-amerikane dhe plot marrëzira të këtij lloji, që jo vetëm s’i kishim bërë, por as në ëndërr s’i kishim parë. Më dërguan në Tiranë. Në fillim më trajtuan butë, por kur unë nuk pranova të pohoja ato që më servirnin, hetuesit xhahilë filluan torturat nga Mihallaq Zixhishti, Stavri Xhara, Kadri Hazbiu e të tjerë, që tmerrohem dhe sot kur i kujtoj. U thashë se isha gati të pranoja çfarë të donin, vetëm t’i ndalonin torturat. U ndritën sytë dhe filluan menjëherë të mbushnin procesverbalet. Nën këtë trysni shkrova se isha anëtar i kryesisë së komitetit neoballist, se isha agjent anglo-amerikan-francez, se do të vritnim gra, pleq dhe fëmijë, madje edhe Krishtin dhe Muhametin po të ishin gjallë dhe plot marrëzira të neveritshme, që vetëm mendja e komunistëve mund të shpikë. I ndjeri Enver Sazani, me të cilin qëndrova disa ditë në qeli, më tregoi se hetuesi Mihallaq Zixhishti i kishte djegur dhe sytë me cigare, gjersa i kishte marrë pohimin se ishte agjent anglo-amerikan-francez. Doktor Sazani më tregonte gjatë ditëve të fundit të jetës së tij se hiena Mihallaq i kishte pasë thënë se këto pohime i donin shokët jugosllavë për të demaskuar imperializmin...”

Studiuesi Kastriot Dervishi, ka publikuar gjithashtu disa dëshmi të oficerëve hetues.

Hetuesi i parë dëshmon: Në procesin e deputetëve punët nuk shkonin mirë, pasi procesi nuk kombinohej. Nga ana e të pandehurve kishte mjaft qëndresë. Gjyqi u vendos të bëhej shumë shpejt pa pasur argumentin e bërë për fajësinë e tyre. Drejtoria vendosi të marrë deklarata nga personat që njihnin apo dinin diçka nga aktiviteti i Shefqet Bejës, Selaudin Totos etj. Vaska më jep një listë emrash dhe më thotë që nga këta të merrja deklarata që të vërtetohej fajësia e deputetëve.

Asnjë proces nuk bëhej pa sugjerime. Irfan Majuni gjatë gjithë procesit nuk tregoi asgjë rreth aktivitetit të tij, përveç disa deklaratave me anën e të cilave do të dilte në gjyq. Si akuza do të mjaftonin thëniet e Tefik Deliallisit. Pasi u pyet Tefiku, para se të fillonte seanca e dytë e gjyqit, Irfan Majunit iu bë agjitacion nga ana ime, duke i thënë se po të tregonte, do të kishte lehtësira, por, megjithëkëtë, ai nuk u bind. Kur erdhi Nesti për të vizituar të burgosurit, prania e tij bëri që Irfani të pranonte fajësinë, d.m.th. ai pranoi gjithçka tha Tefiku”.

Oficeri Foni Qirko dëshmon: Gjatë viteve 1947-1948... “Kam parë disa procese që ishin krejt ose pjesërisht falso. Kështu procesi i Kolë Kuqalit është bërë nga hetuesit e Sigurimit pasi ai kishte vrarë veten dhe që në hetuesi nuk kishte deponuar gjë. Po kështu procesi i Baba Myrteza Krujës, gjithë pjesa që flet për aktivitetin e tij pas çlirimit është shtuar nga hetuesit e Sigurimit pas vetëvrasjes së tij….

…në Gjirokastër, i pandehuri Agathokli Xhitomi, i cili në Tiranë me gjithë torturat për 3 muaj rresht, nuk kallëzoi asgjë, arriti që atje që bëjë për veten e tij një proces komplet dhe të ngarkohet nga organet e Sigurimit që t’u përgatisi komplet proceset të arrestuarve të tjerë duke i premtuar këtij lirimin nga burgu…”

Viktimat e 10 tetorit 1947

Më poshtë janë emrat dhe pak rreshta për jetën dhe aktivitetin e 16 viktimave të 10 tetorit 1947, shkëputur nga botimi i AIDSSH “Deputetët për deputetët-10 tetor 2017-70-vjetori i ekzekutimit të deputetëve opozitarë”.

Shefqet Beja 35 vjeç, tregtar, demokrat e patriot. Lindur në Durrës e banues në Tiranë. Pjesëmarrës aktiv në Lëvizjen Nacionalçlirimtare, ekonomist, politikan i zoti. Kontribuoi në nxjerrjen e gazetës “Bashkimi” që mbeti organi kryesor i Frontit Nacionalçlirimtar, n/president  i këtij Fronti. Deputet i legjislaturës së parë. Dënohet me varje.

Sulo Klosi 36 vjeç, i ati, Ismail Klosi, hapi shkollën e parë shqipe në Mallakastër. Njëri nga të katër udhëheqësit e rezistencës kundër Haxhi Qamilit. Kapet tradhëtisht në Berat e pushkatohet nga ky i fundit në moshën 27-vjeçare (Dëshmorët e Beratit 1915). I biri Suloja merr pjesë në Lëvizjen Antizogiste të Fierit (1935), kapet dhe dënohet  me vdekje, dënim që muaj më vonë i kthehet në burgim  të përjetshëm, pastaj lirohet me kusht që të kthehet në  Francë ku vazhdonte studimet. Diplomohet në Fakultetin e Gjeologjisë se Naftës në Strasburg dhe kthehet të punojë  në zonat veriore të Shqipërisë. Gjatë luftës është i lidhur me forcat nacionaliste. Viti 1947 e gjen kryeinxhinier në Rubik. Dënohet me varje.

Riza Alizoti 37 vjeç, kryen filloren ne Kolegjin Robert të Stambollit. Vazhdon Tekniken e Fultcit në Tiranë, një vit kurs të lartë në Robert-Kolegj dhe studimet e larta në Oksford. Specializohet për shfrytëzimin e minierave në Strasburg, zotëron  gjuhët anglisht, frëngjisht, turqisht. Punoi gjithë kohënnë Kuçovë, para dhe mbas Çlirimit, për të vënë në shfrytëzim Kuçovën e rrënuar nga lufta. Dënohet me varje.

Sheh Ibrahim Karbunara 67 vjeç. Një ndër ata patriotë që me Ismail Qemalin firmosën Shpalljen e Pavarësisë (1912). Organizator dhe delegat i  Kongresit të Lushnjës, anëtar i opozitës popullore dhe mik i Nolit, Gurakuqit e Currit. Si antizogist  arratiset më 1924, emigrant politik  në Bari. Kthehet në teqenë e tij në Lushnje (1939) e si nacionalist ndihmon në bashkimin e forcave politike për të çliruar Shqipërinë. Deputet i legjislaturës së parë. Dënohet me pushkatim me gjithë të birin.

Dr. Enver Sazani 37 vjeç. Mbaron shkëlqyeshëm gjimnazin e Korçës. Kryen studimet e larta për mjekësi, dy vjet në Monpelie, pjesën tjetër në Lion. Specializohet dy vjet  të tjera për patologji - radiologji.  Anëtar i degës së Çlirimit Nacional  të Shqiptarëve të Francës (Lyon -1933). Partizan i Çetës Krujë - Ishëm dhe i Çetës së Pezës. Drejtor i Spitalit Ushtarak. Deputet i legjislaturës së parë. Dënohet  me pushkatim.

Salim Kokalari 50 vjeç. Kryen filloren në Gjirokastër. Në vitin 1916 emigron në Amerikë. Në vitet 1920-1924 është pedagog në Liceun Francez të Gjirokastrës. Kryen dy vjet studime në Francë për pedagogji. Merr pjesë aktive në Lëvizjen e Vlorës (1932) dhe të Fierit (1935). Pas dështimit të kryengritjes dënohet me varje në litar. I falet jeta dhe bën disa kohe burg. Gjatë pushtimit italian mbështet Luftën Nacionalçlirimtare. Është anëtar i Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar, dënohet me vdekje.

Selaudin Toto 33 vjeç. Vëlla i Ethem dhe Ismet Totos, të vrarë nga Zogu si kundërshtarë të tij. Kryen Shkollën Teknike të Fulcit shkëlqyeshëm. Kryen studimet e larta për matematikë-fizikë në Torino. Për aftësitë e veçanta ftohet nga profesori i tij, atomisti i famshëm Enrico Fermi si bashkëpunëtor çka për motive familjare e refuzon. Kthehet në atdhe me diplomën “eçellente”. Internohet në 1941 si nacionalist kundër pushtuesit fashist, në Itali. Themelon Institutin e Shkencave Shqiptare dhe që kryetari i parë i këtij instituti. Shkroi i pari artikujt mbi energjinë atomike në Shqipëri. Përktheu me elegance “Njëzet vjet ngatërresa në Ballkan” të Miss Edith Durham. Deputet i legjislaturës së parë. Dënohet me pushkatim.

Muhamet Prishtina, më i riu 22-vjeç. Ndoshta do të flijohej në atë moshë të njomë vetëm e vetëm pse ishte djali i patriotit Jahja Prishtina, njëri nga anëtarët themelues të Komitetit për Mbrojtjen Kombëtare të Kosovës dhe nip i kryetarit të këtij Komiteti, patriotit Rexhep Kadri Prishtina.

Paolo Saggiotti, 40 vjeç nga Gova e Italisë. Pasi kreu studimet ne Institutin Industrial, vjen me 1931 për të punuar ne AIPEN e për të gjetur “pushkatimin” në Kuçovë.

Irfan Majuni, 36 vjeç nga Dibra banues në Tiranë, nëpunës, i martuar me fëmijë. Deputet i legjislaturës së parë. Dënuar me vdekje.

Tefik Deliallisi, 37 vjeç nga Shijaku, banues në Durrës, mësues, i martuar me fëmijë. Dënuar me vdekje.

Hysen Shehu, 35 vjeç (djali i Sheh Karbunarës), i martuar e me fëmijë. Dënuar me vdekje.

Beqir Qela, 34 vjeç nga Durrësi, mësues, i martuar e me fëmijë. Dënuar me vdekje.

Abdyl Kokoshi, 37 vjeç nga Vlora, me arsim të lartë (fakultet drejtësie), banues në Tiranë, i martuar e me fëmijë. Dënuar me vdekje.

Pertef Karagjozi, 39 vjeç nga Gjirokastra, banues në Tiranë, nëpunës, i martuar e me fëmijë. Dënuar me vdekje.

Agathokli Xhitomi, 59 vjeç, nga Përmeti banues në Përmet, shkrues publik, i martuar e me fëmijë. Dënuar me vdekje.

Më 11 tetor 1947, pa këta njerëz, Shqipëria ishte dhe më e varfër, më e paditur, më e dobët, ndërsa diktatura sigurisht më e fortë dhe më e sigurt.

a.çano/kujto.al

Shënim: Ky artikull është përshtatur, pas botimit të parë më 10 tetor 2021.