Dhe pse u torturuan në baltrat e Bedenit dhe Maliqit, nuk e baltosën dinjitetin. Nuk u përkulën, as kur jeta e tyre ishte në lojë. Një vështrim nga afër i Hamdi Gjonit dhe Bego Gjonzenelit, luftëtarëve antifashistë që diktatura i mbylli fillimisht në burgje e kampe dhe pas disa vitesh, i dënoi me pushkatim
Nga Sami Repishti
Kampi i Bedenit, 1948… Ashtu si çdo ditë tjetër, jemi rreshtue për punë. Ulun në shesh e në formacione të rregullta, presim urdhnin e nisjes….Kur drita hapet e merr dheun, nisemi. Shpejt shndërrohemi në nji grumbull frymorësh pa rresht e pa formë. Rrethue nga rojet e mbrendshme me dru në dorë, shtyhemi me i ikë të fundit që na binte me shkop pa mëshirë. Nuk mund t’i afrohemi të parit që na binte sepse ngutemi shumë. Anash karvanit nuk asht mirë t’ecësh, sepse dyshojnë. E mesi nuk i zen të gjithë! Atëherë ngjet ajo që asht logjike: në fund të karvanit mbeten të dobtit, pleqtë, të smurët. Shofim fatzezët që rrëzohen, ngrihen, prapë bijnë në shesh e durojnë në kurriz shkopijtë, pa nxjerrë za, e vihen përsëri për udhë.
Asht nji pamje që na e ngjeth mishin.
Gjatë kthimit nga puna, u rrëzue nji ditë nji fatkeq pranë meje. Para se t’ulesha me e tërheqë, nji dorë e fuqishme e çoi pothuajse pezull. Atëherë e ndihmova edhe unë. Po ktheheshim në kamp e, bashkë me peshën e lodhjes së ditës, bamirsi i panjoftun e unë, mbartëm deri në kamp nji trup që dukej se po jetonte orët e fundit. Gjatë gjithë rrugës nuk folëm. Para kazermës e vendosëm të smurin në shesh…Thirrëm infermierin (Elez Troshani nga Shkodra) që, për fatin tonë, ishte me të vërtetë, nji shenjt. Ai e mori me kujdes dhe e vendosi në shtrat. Nga pamja që mori fytyra e tij, kuptuem gjithçka. Ulë mbi krye t’atij që po jepte shpirt, ndërruem dy fjalët e para.
-“Nga je ti?”, e pyeta.
-“Nga Vlora. E ti?”
-“Shkodran. E njeh këtë që po vdes?”
-“Jo! E ti?”
-“Jo!”
Heshtëm pak. E unë vazhdova:
-“Më duket se je në nji kompani me mue, e dyta e brigadës së dytë.”
-“Po!”, m’u përgjigj. “A lodhesh shumë?”
-“Pyet veten”, qesha unë. E ai, tue buzëqeshë me nji gojë të plotë, ku shiheshin nji palë dhambë për bukuri:
-“Qëndro!”, më tha, “Do të kalojë edhe kjo!”
…Nji orë ma vonë, u takuem pranë shtratit t’atij që tashti shtrihej kufomë. E puthëm në ballë të vdekunin e ftohtë, i vetmi gjest që mbetej me nderue kujtimin e kësaj viktime që fikej pa zë, pa gjurmë. Njoftuem infermierin. Nuk dijtëm me i thanë as emnin. Nuk ia dijshim!
Qysh atë ditë fillova të shoqnohem me shokun që më bashkoi fati. Gjejshim rastin kur në grumbull shkojshim e vijshim për punë, me u përshëndetë e me folë. Në kamp ishte ma e rrezikshme. I tregova emnin tim. Ai më tha se quhej Hamdi Gjoni. Kishte krye studimet fetare në Medresen e Tiranës dhe kishte rrokë pushkën kundër okupatorit qysh në rininë e parë, me shërbye atje ku e thirrte detyra.
Kishte pamje burrnore e nji trup muskuloz që nuk njifte lodhje, nji buzëqeshje që i delte me lehtsi, saqë kuptohej se e kishte natyrë me qenë i ambël. Flitte ngadalë e me bindje për gjithçka shqiptonte. Me pëlqeu qysh në fillim e, kur ma vonë u njoftëm si duhet, fillova edhe ta due…N’orët e vështira të punës, në ditët e pafund të vuejtjeve në kamp, u afruem edhe ma shumë. Ishte ma i pjekun se unë, më këshillonte. Ishte ma praktik, më ndihmonte. E në qëndrimin e tij stoik, guximtar e të papërkulun, unë fillova të shof nji shembull që jeta e përditshme nuk ma ofronte shpesh…
Nji ditë pune, jo larg nga sektori ku punojshim të dy, policët e shërbëtorët e tyne po përpiqeshin, me shamje e tallje, me vu në kurrizin e një mesoburri rreth të katërdhetave, nji karro dore plot me baltë. Ishte nji pamje e përditshme; të smurët, pleqtë, të dobtit, rraheshin e mundoheshin përditë. Atyne u kërkohej puna, shumë punë e, kur fuqia shterrej krejtsisht, atëherë fillonte tortura e tallja mbas saj.
Burri që po mundohej të qindronte në kambë, nën peshën e randë të dheut, ishte i thatë nga trupi e me nji fizik të dobët. Nuk ishte i gjatë. Mbi kambët e holla që i dridheshin, duhej mbajtë pesha e nji skeleti që i numroheshin eshtnat e brinjve, të ngjeshun me baltën e randë të kënetës. Ai dridhej; ata e shtynë. Ai mbante me nji dorë karron e baltës, që mos ta zente në vedi e ta shtypte. Ata shkriheshin së qeshuni. Mbas pak, u rrëzue përdhe. Filluen atëherë shqelmat e atyne që u quejshin “komandantë” e shkopijt e policëve n’uniformë.
Ma shumë se nji i burgosun e dorzon shpirtin në vend, në kësi rastesh, e kjo viktimë e re nuk dukej ma e fortë se ato të parat.
-“Të poshtër!”, ndigjova që tha Hamdiu pranë meje. E shikjova me çudi. Nji kësi fjale, të kushtonte jetën.
-“E kam shok”, më tha. “Është nga vendi im.”
…Kur u kthyem në kamp, ai më spjegoi:
-“Është nga Vlora, ka qenë profesor i shkollës së mesme tregtare dhe luftëtar.” E, me nji ndjenjë krenarie, shtoi: “Nga më të parët! Është shumë i mirë dhe e dua shumë! Do të të njoh me të. E quajnë Bego Gjonzeneli.”
Nuk e dij si u kthye i gjallë në kamp. Nji orë ma vonë, u gjetëm te shtrati i profesorit të dërrmuem.
-“Bego, si ndjehesh?”, e pyeti Hamdiu. Ai kishte mbyllë sytë e, me vështirsi, i nxirrte fjalët nga goja.
-“Kam me vete nji shok nga Shkodra, erdhi të të shohë.”
…E takova profesorin shpeshherë, mbas asaj dite.
…E kam ende parasysh: shtrihej në nji krah mbi tokën e thatë, ashtu i thatë si ishte, mbështetë në bërrylin e djathtë, e mendohej. Ishte gjithmonë me dy ose tre shokë…Ai veçse mendohej vazhdimisht e, herë mbas here, sikur dishronte me nda mendimet e veta me ne; flitte ngadalë, shumë rrjedhshëm e me nji lidhje idesh që të bante për vedi. Profesori na jepte ushqim për mendjen. Ato ditë, ai ishte shumë i shqetsuem për fatin e vendit dhe tonin…
…I shpëtuem vdekjes në Beden! Nga fundi i nandorit, me ardhjen e shinave të pambarim, na larguen nga Kavaja. Për pesë muej me radhë pushuen kockat tona, në burgun e vjetër të Shkodrës. Të tjerët u dërguen në burgjet e Vlonës e të Beratit.
Në maj të vjetit që ndoqi, u transferuem në kampin e kënetës famëkeqe të Maliqit. Aty u pashë prapë me Hamdiun e me profesorin. U përqafuem si miq t’vjetër.
Në kampin e ri, të burgosunit ishin me mijra. Numri i madh shkaktonte rrëmujë të paevitueshme. E shfrytëzuem këtë gjendje me u takue me njeni-tjetrin, pa ra shumë në synin e agjentëve që përfitojshin nga vuejtjet tona, me sigurue lirimin nga burgu. Unë u afrova me profesorin e, çdo ditë e re, na jepte nji subjekt të ri për bisedim.
Por tema kryesore, boshti i landës s’bisedimeve, ishte gjithmonë Shqipnia: “Shqipëria” siç e thonte ai me nji ngritje të lehtë të buzës që dridhej pak, nga randsia që i jepte shqiptimit të këtij emni. Shpeshherë, atij i pëlqente të na ndigjonte ne tue folë. Dishronte me dijtë si mendojshim ne dhe çka mendojshim ma shumë. Kënaqej, se ai e donte rininë e jepej mbas punës për edukimin e saj, me pasionin e një misionari.
Nji ditë shtatori, i morën nga mesi jonë pa dijtë gja. Unë, nuk i pashë. As që munda t’i përshëndes.
-“Begoja, Hamdiu, Meçani (Hoxha)e të tre të tjerë shokë vlonjatë”, m’tregoi nji nga Vlona, me gjysëm fryme,” po kthehen në burgun e Vlorës.”
Nuk kuptova gja.
-“Do ta marrësh vesh më vonë, më tha. “Kjo është një lamtumirë”, vazhdoi e, tue më shikjue dhimbshëm drejt në sy, ai shtoi:
-“Ndoshta për herë e fundit”!
Mbeta shtang në vend prej habisë. Nuk qeshë në gjendje me folë nji fjalë të vetme…
…Pashë vetëm se si, të lidhur me duer mbrapa, i kishin vue në nji kamion ushtarak të rrethuem nga shumë roje t’armatosuna. Ata shikojshin kah kampi, siç duket, me nji përpjekje që të shifshin edhe njiherë fytyrat e pikllueme të shokëve të tyne.
Kamioni filloi me lëvizë dhe shpejt u largue. I ndoqa me sy, derisa nuk u duk veçse pluhni që ngrihej nga rruga e pashtrueme e kampit, si një re e kuqrremtë, e që merrte drejtimin e qytetit të Korçës.
U ktheva në barakën time plot njerëz e zhurmë, e në vetminë që më mbështolli menjiherë, vajtova humbjen e nji shoqnije që, çdo ditë e ma shumë, e kishte ba ma kuptimplotë jetën time të re e të ndrydhun.
Në fund të këtij marsi (1962, kur Sami Repishti ka shkruar këtë tregim në kampin Latina, Itali) mbushen plot dymbëdhjetë vjet nga dita e nji masakre, të cilën unë e mora vesh dy muej ma vonë. Shokët e burgut të Vlonës më treguen se, shtatë veta nga burgu, ishin ekzekutue për nji tentativë arratisjeje nga kampi i punës së Llakatundit, por që kishte dështue.
Megjithatë, flitej se Sigurimin e kishte tërbue aftësia e të burgosunve me vendosë lidhje me botën e jashtme. Në krye të listës, Bego Gjonzeneli e Hamdi Gjoni.
Efekti i lajmit t’ardhun kaq papritun, më gozhdoi në vend. Mbeta shtang në kambë, pa dijtë se çka me thanë, veç tue përsëritë me vedi sikur përpiqesha me u bindë:
“Dy shokë janë vra. Janë vra? Po, deh! Janë pushkatua, bashkë me pesë të tjerë. Qe ku janë shokët e Vlonës, pyeti, pyet Meçanin që ka humbë fjalën e që i ka shpëtue vdekjes për mrekulli! Pyet shokët e tjerë që u kthyen në kamp!
Ata do ta spjegojnë përsëri e përsëri, derisa të bindesh se profesori e Hamdiu janë tashmë të vdekun e vorrosë kushedi se ku, në nji kanal, në nji pellg, në nji gropë të pashenj…!”
…Hodha sytë mbi shokët vlonjatë me të cilët shoqnohesha zakonisht. Ishin të premë nga dhimbja e humbjes e dukej se ende nuk e kishin marrë vedin nga kjo humbje e randë e shokëve e nga pesha e kërcënimit të vdekjes që kishin përjetue për ma shumë se nji vjet! U përpoqa të marr vesh për ditët e tyne t’fundit. Deshta të kem me vedi kujtimin e mbramë të nji shoqnije që më dha aq shumë, në nji kohë aq t’vështirë. Meçani më tregoi gjithçka dinte.
Të tjerët më thanë se, para gjyqit e skuadrës s’pushkatimit, të dy heronjtë e heshtun kanë përbuzë vdekjen. E besova!
…Nuk përkuleshin ata djem aq kryenaltë për rrugën që kishin zgjedhë e ndjekë me pasion, për sa kohë që fati i la gjallë.
Shënim: Teksti më sipër është marrë i shkurtuar nga tregimi “Nji shok e nji mësues: dy dëshmorë”, pjesë e librit “Pika Loti”, i autorit Sami Repishti, ribotuar nga shtëpia botuese “Pegi”.
Në rast se keni dijeni mbi krime, viktima apo ngjarje që lidhen me periudhën e komunizmit në Shqipëri, klikoni këtu për ta publikuar në arkivën tonë.