Të moshuar deri në mbi të 90-at që, pa kryer krime, por vetëm sepse ishin kundër regjimit, mbaheshin në burg. Uran Kalakulla në librin e tij të kujtimeve ka treguar historitë e disa prej më të moshuarve që gjeti dhe la në burgjet e komunizmit
Që kur dola nga biruca dhe më çuan në burgun e vjetër, ndjeva dhimbje, veç të tjerave, edhe kur pashë një tufë pleqsh të regjur, të cilët i kishin mbledhur në dhomën nr.3. Ata ishin katandisur jo më në njerëz, po në fantazma dhe pos ne të burgosurve vetë, asnjë nga komanda nuk tregonte jo kujdesin, por as mëshirën më të vogël për ta.
Në atë dhomë më kujtohet fare mirë se mund të ishin ndonja 20 pleq, në moshë fort të thyer, të cilët, edhe pse kishin bërë shumë vite burg, kishin para tyre edhe shumë të tjerë.
Në burgun e vjetër të Tiranës, më kujtohet fare mirë … më duket ai më i moshuari i tyre.
E quanin Gjetë Beci, nga malet e Mirditës. Kur e pyesja për moshën, duke e krahasuar me ngjarjet historike shqiptare, më dilte se duhej të ishte atëherë, rreth të nëntëdhjetave…
Dhe nuk e di se si i vajti halli atij plaku të shkretë, sepse kur më hoqën nga ai burg, pas disa muajve, e lashë aty, bashkë me shumë shokë të tij të rrëgjuar, duke u kalbur së gjalli në çimenton përdhese.
-Po si je, o Gjetë?-i flisja kur e takoja në oborrin e atij vendi të zi, gjatë orarit të ajrosjes, tek rrinte në ndonjë cep, për t’u ngrohur disi nën rrezet e mekura të diellit të janarit në oborrin e ngrirë, ashtu i veshur me ato zhelet e veta të mjera e duke u dridhur së ftohti. E ai, duke nxjerrë gjoksin përpara, gjoks që ishte bërë si një kosh thuprash shelgu, teksa nga sytë e skuqur i dilnin lotë, më përgjigjej me atë zërin e vet prej malësori plak, zë që sikur dilte nga një shpellë mali:
-Shelik, shelik, or mek! (Domethënë: Çelik, çelik, or mik).
Që në këto fjalë diktohej krenaria e papërkulur prej malësori.
Gjeta kishte qenë ndër trimat e dalluar dhe hasmit të huaj i kishte qëndruar përballë me pushkën në dorë. E po kështu edhe komunistëve, kur ata kishin vajtur edhe nga anët e tij për të dhunar normat e Kanunit të Maleve. Ja pse ishte në burgun politik Gjetë Beci, që i ndrittë shpirti aty ku ka rënë!
Osman Vatoci ishte një plak që i kishte kaluar të shtatëdhjetë e pesë vjetët. Ai ishte nga Malësia e Gjakovës dhe kishte luftuar në krah sa me Isa Boletinin, aq edhe me Bajram Currin. Dhe kishte qenë ndër shtëpitë e para të asaj ane, shtëpi bujare, nga ato që kanë qenë djepi i patriotizmit dhe i qëndresës kundër turkut e shkjaut, ndër shekuj, brez pas brezi. Dhe tashti ndodhej në burg, sepse i kishte dhënë bukë një të arratisuri, i cili i kishte trokitur te dera nëpër një natë dimri.
Osman Vatoci ishte një plak krenar, i hajthëm vërtet, por ende i fortë, si shqipe mali. Me një fytyrë të kuqerremtë, me sy të mprehtë si të shqipes, me atë kësulën kosovare mbi krye, ai e mbante kokën gjithnjë lart dhe dukej se nuk i bënte syri tërr! Fjala e tij ishte e pakët, por e ngarkuar me mençurinë e popullit, sa kishe qejf ta dëgjoje e të mësoje prej tij…
U ndava prej tij me keqardhje, kur më morën nga kampi e më degdisën për në burgun e Burrelit dhe nuk mora vesh më se ç’u bë ai plak i mençur dhe i nderuar.
Karafil Kalaci ishte po në moshën e Osman Vatocit dhe ishte në burg për një histori krejt të veçantë, si do të tregoj më poshtë, e pikërisht për agjitacion e propagandë që i kishte pas bërë…Kujt thoni ju? Bash kaut të tij të kooperativizuar!
Xha Karafili, siç e thërrisnin të gjithë, ishte çam, më duket nga ana e Paramithisë, i dëbuar si mijëra e mijëra të tjerë bashkatdhetarë, andej nga viti 1944 nga trojet atërore. Ishte një plak shtatshkurtër, zakonisht i heshtur dhe dëshpërimi i lexohej sapo t’i hidhje sytë asaj fytyrës së tij, ku spikatnin qartë edhe ndershmëria, edhe atdhedashuria.
-Kam dëgjuar, xha Karafil, se zotrote të kanë futur fare kot në burg.
Plaku i shkretë psherëtinte një herë thellë dhe si tundte kokën, përgjigjej:
-Eh, kjo puna ime është për të qeshur e për të kjarë, sa më vjen edhe turp ta tregonj.
-Pa hë, xha Karafil, tregoma, s’ka gjë, se unë të kuptoj mirë, e nxisja. Dhe plaku më tregoi:
-Unë jesha me gjithë femilë në një fshat të Elbasanit, që nga koha që na përzuri me dyfek lugati grek, me Zervenën në krie. Dhe kesha një shtëpi një copë tokë, ca dele e vetëm një ka, që e mbaja me sevda. Por erdhi puna që më futën edhe mua me pahir në kooperativë, si tërë dynjaja. Për asgjë s’më erdhi keq se sa për kaun e vetëm, që e doja sikur ta kisha djalën tim. E një ditë, tek kositja bar, e pashë kaun të lidhur në një ugar pas një ferre. Lashë punën dhe iu qasa pranë. E ç’të shoh? Kau im qe bërë kockë e lëkurë! E zura për qafe dhe i fola sikur të ish djali im
-Oh, i ziu kau im, si të qenka bërë qafa ty, më është bërë edhe zemra mua! Dhe nga sytë më rrodhën lotët. Duket, pas asaj të mallkuare ferrë qenkish fshehur ndonjë spiun, që sa dëgjoi llafet e mia vajti e më kallzoi tek operativi i fshatit. Dhe ja, kështu erdha këtu tek jam…
-Po sa të dënuan për punën e kaut?
-Shtatë vite të mira, mua derëziun!
Plakun e gjorë e zuri në burg një krizë stomaku. Në spital, si zakonisht, komanda e dërgoi me vonesë. Dhe plaku i shkretë vdiq atje.
Ndreca ishte nga Mirdita. Ishte një burrë që po u afrohej të gjashtëdhjetave, i gjatë dhe i hollë nga puna e rëndë që bënte dhe ngaqë nuk e ngopte barkun me bukë, sepse, sidoqë punonte rëndë, ato pak lekë që i jepnin për gjithë atë punë, nuk i shpenzonte i shkreti për të blerë ndonjë ushqim, por i ruante të paprekura në librezën e vet që, kur të dilte, t’I vinte në ndihmë familjes. Duket se ia dinte hallin mirëfilli shtëpisë, meqë askush nuk i sillte gjësendi kur vinin në takim. Kishte lënë në shtëpi një tufë me kalamaj të vegjël dhe gruaja e shkretë nuk dinte se cilën gojë të ushqente më parë, atë të fëmijëve apo të burrit të burgosur. Nuk e di përse qe dënuar Ndreca dhe sa. Di vetëm që kur ishim bashkë në kampburgun e Rubikut, ai kishte bërë gjer atëherë 19 vjet burg. Nuk e dija sepse nuk kisha miqësi, madje as të njohur me Ndrecën, por këto që them, i kam nga shokët e tij.
Nuk kisha të njohur, se Ndreca ishte gjithmonë i heshtur dhe pas punës; si hante atë copë bukë me garuzhden e lëtyrës së kazanit të përbashkët të kampit, rrinte në një qoshte kapanonit ku flinim dhe me çiftelinë në dorë ua merrte lehtas këngëve të tij, nuk di, të trimërisë apo të trishtimit. E ndoshta ato këngë mund edhe t’I kishte sajuar vetë.
Goni Treskën e njoha në kampburgun e Elbasanit e më pas u afruam shumë edhe në burgun e Burrelit, ku pak kohë si më kishin çuar atje, sollën një grumbull pleqsh po nga ai kampburg, që nuk ishin më të aftë për punë, pikërisht në dhomën nr.1, ku ndodhesha atëherë. Dhe Gonit i caktuan vendin, për fat, krejt afër meje.
Në atë kohë, Goni i kishte kaluar të gjashtëdhjetë e pesë vitet, por, megjithëse ishte për të tretën herë në burg, që nga ‘45-a, prapë mbahej mirë dhe mendjen e kishte qiqër.
Goni ishte nga një prej familjeve më të dëgjuara të Korçës. Prindërit kishin patur vetëm atë djalë dhe si fëmijë të vetëm e kishin rritur me gjithë të mirat. i ati kishte qenë tregtar dhe të birin e kishte çuar të mbaronte shkollën tregtare në Korfuz.
Atje Goni kishte mësuar jo vetëm financë, por domosdo edhe greqishten, si edhe frëngjishten, si gjuhë të dytë. Por as tregtia dhe as ndonjë zanat a kulturë tjetër nuk i kishte ngjitur fort pas shpirtit Gonit, se ai kishte parapëlqyer më fort të mësonte kulturën dhe filozofinë e jetës praktike…
Sikur të kishte pasur prirje letrare dhe të shkruante tregimet e tij që ishin që të gjitha ngjarje të vërteta, me siguri që Goni Treska do të kishte lënë gjurmë të pashlyeshme në letërsinë shqipe, posaçërisht në narrativën me karakter sa galant e pse jo edhe historik. Për shembull, ai kishte njohur së afërmi Zai Fundon, Koço Tashkon, Koçi Xoxen, e shumë nga ata të grupit komunist të Korçës, por sigurisht pa patur asgjë të përbashkët me ta, përkundrazi, duke qenë në opozitë të hapur. Ai kishte njohur edhe plot të tjerë nga historia e vendit tonë, posaçërisht të rrethit të Korçës, si Themistokli Gërmenjin, Mihal Gramenon, e kështu me radhë. Por kishte njohur në Korçë edhe Enver Hoxhën, kur ky ishte nxënës i liceut, ashtu edhe mësues me kontratë…
Kështu Goni më ka treguar shprehimisht se si Enver Hoxha, kur ishte student në lice, merrte dollarë të Zogut si dylber i një kasapi me emrin Kia. Kur ishte “profesor”, vite më vonë, po në atë lice, ia vidhte këmishat drejtorit francez të liceut që nga dritarja; si e përbuznin njerëzit e ndershëm e seriozë; si i vinte vërdallë një vajze me emrin Galata, vajzë e një familjeje fisnike që atëherë mësonte piano; si i kallëzonte në pastiçeri përralla dhe aventura me gratë anëtare të grupit komunist të Koço Tashkos e Koçi Bakos, duke ia ngrënë pastat qyl, gati përditë. E plot kësi gjërash. E Goni në këtë drejtim ishte një minierë e vërtetë. Po edhe për shumë anë të tjera …
Në kampburgun e Elbasanit unë u njoha edhe me Fehmi Beshirin.
Ishte burrë i lezetshëm Fehmiu dhe nuk e desha dhe e çmoja vetëm unë, por atë e donte i gjithë kampi: të rinj e pleq, të mirë e të këqij.
Ai ishte një burrë i shkurtër, mbi të gjashtëdhjetat…edhe Fehmiu, si Goni, ishte një armik i vendosur i komunizmit, një adhurues i demokracisë perëndimore dhe i qante fort zemra për fatin e keq të popullit dhe të kombit tonë, duke patur një ndjenjë të fortë qytetarie dhe atdhedashurie.
Dhe këtë e kishte të bazuar jo vetëm në traditën e familjes së tij, por edhe në kulturën që kishte. Sepse Fehmiu kishte bërë një gjimnaz klasik në një kolegj privat në Romë dhe ende mbante në kujtesë vargje të Horacit, Ovidit dhe Virgjilit, përmendësh, në origjinal, pra në latinisht, ashtu si ato të Homerit, Hesiodit, Pindarit, Anakreontit e sidomos Safos në greqishten e vjetër.
Fehmiu dnite atëherë fare mirë edhe italishten, anglishten dhe gjermanishten….
Në burgun e Burrelit u njoha…edhe me Engjëll Çobën, nga familjet më të mira dhe fisnike të Shkodrës. Ishte një burrë i shkurtër dhe ai, që kishte kohë që i kishte kaluar të shtatëdhjetat. Ai bëri jo pak, por mbi 23 vjet burg, shumicën e të cilave e kishte kaluar në burgun e Burrelit.
Engjëlli gati të gjithë arsimimin e tij, gati nga e mesmja e deri në universitet, e kishte kryer në Itali, në mos gaboj në Romë dhe në çdo kategori shkolle ishte shquar si një ndër më të mirët. Kështu ai kishte marrë një formim kulturor të përsosur, veçanërisht në dijet humanitare. Edhe pse specialiteti i tij ishte drejtësia, ai njihte letërsinë, ekonominë, filozofinë dhe sociologjinë. Si njohës i shkëlqyer i italishtes, ai e njihte fort mirë edhe shqipen, madje edhe toskërishten, pos dialektit të tij të lindjes. E po ashtu, njihte frëngjishten dhe anglishten. Dhe sidoqë, tashmë në moshë të thyer, me një barrë vitesh të gjata në burg, pasioni për dijen dhe etja për lexim nuk e kishin braktisur. Apo s’kishte dhe një kujtesë të mrekullueshme, gati djaloshare!
…
Engjëll Çoba ishte nga të burgosurit e vjetër, që kishte “përuruar” burgun e Burrelit dhe i kishte jetuar të gjitha tmerret e atij burgu. Dhe aty ishte njohur e miqësuar me të gjithë personalitetet dhe intelektualët e asaj kohe, që kishin qenë ajka e kulturës shqiptare. Dhe dinte të kallëzonte për secilin, gjithçka. Ai ishte një enciklopedi në këtë drejtim. Por edhe kur burgu nisi gradualisht të ndryshojë si përmbajtje, ai kishte mbetur si një shembull sjelljeje dhe serioziteti. Dhe i gjithë burgu e nderonte në kulm. Madje sjellja e tij e urtë, e matur dhe serioze, e kishte detyruar deri komandën që ta respektonte, sepse edhe hasmi, kur ka parasysh figurën e një njeriu të tillë, detyrohet të jetë i matur e madje të të respektojë. E përcollëm Engjëllin kur doli, më në fund, nga burgu, me dashuri e nderim. Dhe që atëherë në atë burg unë nuk gjeta më një njeri tjetër që ta plotësonte qoftë edhe përgjysmë boshllëkun që më la ai.
Shënim: Pjesa është shkëputur me shkurtime nga libri “21 vjet burg komunist” i autorit Uran Kalakulla, botim i ISKK
Në rast se keni dijeni mbi krime, viktima apo ngjarje që lidhen me periudhën e komunizmit në Shqipëri, klikoni këtu për ta publikuar në arkivën tonë.