Nuk duhet të jesh mjeshtër ndërtimi, për të kuptuar se në materialet e përdorura për të suvatuar dhe lyer me të bardhë një godinë të burgut të Spaçit është përzier, së paku, edhe mungesa e ndjeshmërisë. Ndjeshmërisë ndaj ish-të dënuarve të atij burgu që një ditë panë papritur në rrjetet sociale sesi një projekt “konservues-restaurues” po e transformonte vendin-dëshmi të vuajtjeve të tyre. Dhe, sipas të cilëve, po dëmton autenticitetin, imazhin dhe karakterin historik të këtij vendi.
Ndërhyrjet në burgun e Spaçit, të raportura se po kryhen për qëllimin e xhirimit të një filmi artistik, kanë ngjallur, tri ditët e fundit, kundërshtime nga ish-të dënuarit dhe aktivistët e kujtesës. Shoqata Antikomuniste e të Përndjekurve Politikë të Shqipërisë, më e madhja e këtij lloji në vend, i ka nisur të martën, më 3 qershor 2025 një ankesë zyrtare Institutit Kombëtar të Trashëgimise Kulturore. Ata kërkojnë ndërprerjen e menjëhershme të punimeve, krijimin e një grupi pune ndërinstitucional për përcaktimin e kritereve të ndërhyrjes si dhe transparencë të plotë për projektet që lidhen me këtë vend. Po të martën, 17 organizata, përfshi dhe fondacionin Kujto, i kanë bërë një thirrje publike Ministrisë së Kulturës që të ndalojë punimet në Spaç. Edhe Visar Zhiti, skenarist i filmit në fjalë, i ka kundërshtuar ndërhyrjet në Spaç me anë të një postimi në rrjetet sociale me titull “Mos zbukuroni ferrin”.
Ishte Arnen Sula, drejtori i organizatës “Tek bunkeri”, që në profilin e tij në Facebook, postoi më 1 qershor disa foto ku shihen ndërhyrjet e fundit që po bëhen në burgun e Spaçit. Që nga ai moment, fasada e bardhë dhe e lëmuar në sipërfaqen e një godine të burgut, që stonon në sfondin e rrënojave dhe godinave origjinale, u ka vrarë sytë ish-të dënuarve dhe njerëzve të angazhuar në fushën e kujtesës.
“Në ish-Burgun e Spaçit po kryhen ndërtime për xhirimin e një filmi artistik. Pamjet tregojnë se ndërhyrjet janë të pakontrolluara dhe po dëmtojnë rëndë paraqitjen autentike të objektit, duke fshirë gjurmët e së kaluarës dhe duke zhdukur memorien historike që ai mbart”, shkruan Sula në postimin e tij.
Një ditë më pas, reporter.al, në një analizë kushtuar ndërhyrjeve në burgun e Spaçit ka shkruar se një takim kortezie mes kryeministrit Edi Rama, regjisorit Namik Ajazi dhe ish-të përndjekurit Visar Zhiti në shtator të vitit 2023, vuri në lëvizje një projekt për ndërhyrje restauruese në këtë sit. “Ajazi dhe Zhiti i kanë paraqitur kryeministrit planet për të realizuar një film kushtuar këtij burgu si një homazh për vuajtjet e të burgosurve politikë dhe i kanë kërkuar atij ndihmë në realizimin e këtij projekti. Premtimi verbal i Ramës ka vënë në lëvizje Institutin Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, i cili ka tenderuar në muajin prill punime me vlerë mbi 100 mijë euro që parashikojnë ndërhyrje në disa godina ekzistuese”, raporton Birn.
Regjisori Namik Ajazi pranoi për BIRN se ndërhyrjet do të jenë në funksion të projektit të tij të filmit. Ai pretendoi se ishte e pamundur që të bëheshin suvatime me llaç në ngjyrë gri, kështu që ngjashmëria me origjinalin, në film do të arrihet me efekte speciale. Ai konfirmoi se nuk ka ndonjë marrëveshje me institucionet shtetërore për qëllimin e këtyre ndërhyrjeve, por vetëm një marrëveshje gojore me kryeministrin dhe ministrin e Kulturës. Ajazi, i cili ishte të hënën e 2 qershorit në Spaç, bashkë me zyrtarë të Institutit të Trashëgimisë Kulturore, investitorit të këtij projekti, tha për BIRN se ndërhyrjet janë pjesore dhe në shërbim të projektit të qeverisë për konservimin e burgut, si edhe se punimet nuk kanë cenuar orgjinalitetin e godinave.
Për shoqatën e ish-të përndjekurve, megjithatë, “ky është një akt i papërgjegjshëm dhe potencialisht i pakthyeshëm”. As Visar Zhiti, skenaristi i filmit dhe ish-i dënuar i këtij burgu, nuk i ka parë si aq të padëmshme këto punime. Disa orë më parë, në platformën Facebook ka kundërshtuar restaurimet në Spaç të cilat ai i quan “zbukurime” në “ferr”, duke lënë të kuptohet se në takimin e 2023-shit me kryeministrin, nuk është kërkuar diçka e tillë.
“Po ndreqet për një film, po dëgjoj këto ditë të thonë, që do të xhirohet aty… Skenarin e filmit, “Kryengritje në ferr”, e kam shkruar unë, ish-i burgosur i Spaçit, drejtimor i filmit dhe regjisor ështe Namik Ajazi, edhe ai ish-i burgosur si unë, edhe babai i tij e mijëra shqiptarë. Ndërkaq i është kërkuar shtetit nëpërmjet kryeministrit, cilitdo që do të ishte, (se s’e kemi emëruar ne, por është zgjedhur), të mbeshtesin filmin, si rrëfim i vuajtjes dhe i qendresës dhe kryengritjes sonë, për një Shqipëri të lirë, demokratike, euroatlantike, nder për historinë dhe krenari për popullin, që s’u gjunjëzua i gjithë”, shkruan ai, për të vazhduar: “Shteti të mos zvarrisë apo të shmangë kulturën e kujtesës sonë!…Të ribëjë burgun e Spaçit si muze ashtu si Aushvicin bota, si pjesë të kujtesës njerëzore, ashtu siç ishte, autentik. Nëse s’mundet, të mos e zbukurojë. Le t’ua thoshin etërve atëherë ta bënin siç do të donin tani - si makiazh krimit të madh shtetëror. Ferri është ferr, ai thjesht duhet të dëshmohet, të kujtohet si një e vërtetë e mynxyrshme, me qëllim që të mos përsëritet…”.
Më herët, ish-të dënuar të tjerë që kanë vuajtur në Spaç, si Zenel Drangu apo Fatos Lubonja, janë shprehur gjithashtu kundër restaurimeve që cenojnë origjinalitetin e këtij kamp-burgu. “Nuk mund të bëhet si një burg modern i ditëve të sotme, kur ai ka qenë një eksperiment njerëzor me ne që kemi vujtuar aty",- ka thënë Drangu për Birn.- "Ato qeli duhet të tregojnë të vërtetën se si kemi vuajtur”. Pak orë më parë, edhe organizata “Qëndresa qytetare” ka reaguar në faqen e saj në platformën Facebook me një postim që nis me thirrjen: “Burgu i Spaçit nuk është Agroturizëm, s’mund të rikonstruktohet me Manualin AZHBR!”.
Burgu i Spaçit nisi të funksionojë në pranverën e vitit 1968, kur Reparti nr. 303, pasi kishte lëvizur duke ndërtuar veprat më të mëdha të socializmit, u ndal në stacionin e fundit të tij, në fshatin Spaç të Mirditës. Qëllimi i vendosjes këtu ishte nxjerrja e mineralit në Spaç, si dhe përpunimi i tij në Reps, një vend ku ishte ndërtuar fabrika e pasurimit të bakrit. Sipas skemës së sigurimit të repartit, Spaçi ishte një kamp i rrethuar, në një terren të vështirë. Ishin 30 vendroje me ushtarë. Shërbenin për sigurimin e repartit 4 toga ushtarake. Nxirrej mineral në 4 zona. Të dënuarit fillimisht qëndronin në baraka, por ato gradualisht i zëvendësuan me pallate trekatëshe. Rreth vitit 1971 u ndërtua një prej pallateve për strehimin e të burgosurve. Në vitin 1973, nisi puna për ndërtimin e pallatit të dytë, ngjitur me të parin.
Në Spaç, më 21-23 maj 1973, është kryer revolta më e madhe politike e të burgosurve në Shqipërinë diktatoriale ku të dënuarit, për herë të parë, guxuan të ngrinin flamurin kombëtar pa yllin komunist. Pas revoltës Skënder Daja, Dervish Bejko, Hajro Pashaj dhe Pal Zefi u dënuan me pushkatim dhe mjaft të dënuar të tjerë u ridënuan me dënime të gjata. Për këtë arsye, Spaçi është kthyer në vend pelegrinazhi çdo maj, ndërkohë që prej kohësh, shoqatat e ish-të përndjekurve dhe organizatat e angazhuara në fushën e kujtesës këmbëngulin në kthimin në muze të këtij kamp-burgu. Prej 5 dhjetorit 2007, burgu i Spaçit është shpallur Monument Kulture i kategorisë së parë. E megjithatë sot ai ndodhet i pambrojtur ndaj ndërhyrjeve që emërtohen si “konservuese-restauruese”, por kanë revoltuar ata që, të parët, kërkojnë ruajtjen e këtij kamp-burgu.
Teksti i plotë i ankesës së Shoqatës së ish-të Përndjekurve
SHOQATA ANTIKOMUNISTE E TË PËRNDJEKURVE POLITIKË TË SHQIPËRISË
Tiranë, më 03.06.2025
Lënda: Ankesë për ndërhyrjet në objektet e Burgut të Spaçit dhe kërkesë për mbrojtjen e integritetit historik të këtij vendi kujtese.
Drejtuar : Institutit Kombëtar te Trashëgimise Kulturore, Tiranë
Për Dijeni: 1- Minsitrit të Ekonomise, Kulturës dhe Inovacionit.
- Blendi Gonxhe
2- Kryeministrit te Republikës së Shqipërisë.
Shkëlqësisë Së Tij Z. Edi Rama
3 – Kryetares së Kuvendit të Shqipërisë
Shkëlqësisë Së Saj, znj. Elisa Spiropali
4 – Presidentit të Republikës së Shqipërisë
Shkëlqësisë Së Tij, Z. Bajram Begaj
5 – Ambasadës së Shteteve të Bashkuara në Tiranë
6 - Ambasadës së Bashkimit Europian
7 - Ambasadës së Gjermanisë Tiranë
8 – Ambasadës Zvicerane Tiranë.
9 – Ambasadës së Polonisë Tiranë.
Të nderuar,
Ne, Shoqata Antikomuniste e të Përndjekurve Politik të Shqipërisë me rreth 68 mijë anëtarë të përndjekur politikë nga diktatura komuniste me seli në Tiranë, “Bulevardi Dëmshmorët e Kombit” nr. 3, me vendimin e kryesisë të datës 02 Qerdhor 2025 u vendos që, me cilësinë e të interesuarve dhe të angazhuar në ruajtjen e kujtesës historike kombëtare, ju drejtohem me këtë ankesë lidhur me punimet dhe ndërhyrjet që po kryhen aktualisht në objektet e ish-Burgut të Spaçit, një nga vendet më të rëndësishme të kujtesës së krimeve të diktaturës komuniste në Shqipëri.
Burgu i Spaçit ishte një burg politik i sigurisë së lartë, që ishte aktiv gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri. Burgu gjendet në fshatin Spaç, Mirëditë. Në vitin 1973 në Burgun e Spaçit pati një rebelim të të burgosurve, të cilët arritën të ngrinin një flamur jo-komunist, ku diktatura dënoi me vdekje katër të burgosur edhe qindra vite burg për të tjerët.
Burgu i Spaçit është shpallur Monument Kulture i kategorisë së parë. Ky status është miratuar nga autoritetet shqiptare me vendimin nr. 656 , datë 5 dhjetor 2007. Kjo e bën Burgun e Spaçit një nga vendet më të rëndësishme të trashëgimisë kulturore në Shqipëri, veçanërisht për kujtesën e periudhës komuniste.
Në referencë të informacioneve të bëra publike dhe pamjeve në media e rrjete sociale, janë vërejtur ndërhyrje të cilat dukshëm dëmtojnë autenticitetin, imazhin dhe karakterin historik të këtij vendi, sipas një vendimi nga Isntituti Kombëtar i Trashëgimise Kulturore me nr.600 datë 06.12.2024 me objekt “Ndërhyjre Konservuese e Restauruese në Burgun e Spaçit”
Ky është një akt i papërgjegjshëm dhe potencialisht i pakthyeshëm për një nga dëshmitë më të rëndësishme të vuajtjeve të mijëra të burgosurve politikë gjatë regjimit totalitar.
Burgut i Spaçit nuk është thjesht një rrënojë, ai është një simbol i rezistencës, i dhimbjes dhe i dinjitetit njerëzor përballë shtypjes. Ruajtja e tij e pandryshuar është një detyrim moral dhe kombëtar ndaj të gjithë atyre që vuajtën e humbën jetën atje, si dhe ndaj brezave të ardhshëm.
Burgut i Spaçit, si vend kujtese, nuk mund të trajtohet si një strukturë ndërtimore e zakonshme. Çdo ndërhyrje duhet të bëhet vetëm pas konsultimesh të gjera me institucionet përkatëse të trashëgimisë kulturore, me historianë, ish-të përndjekur politikë dhe shoqërinë civile. Mungesa e transparencës dhe kriteret profesionale në ndërhyrjet e deritanishme ngrejnë shqetësime serioze për fatin e kujtesës historike në vendin tonë.
Për këtë arsye, kërkojmë:
- Ndërprerjen e menjëhershme të të gjitha punimeve në Burgun e Spaçit deri në një vlerësim të plotë historik dhe teknik nga specialistë të fushës së trashëgimisë kulturore dhe kujtesës historike.
- Krijimin e një grupi pune ndërinstitucional dhe përfaqësues, përfshirë ish-të përndjekurit politikë, historianë, arkitektë të konservimit dhe përfaqësues të shoqërisë civile, për të përcaktuar qartë kriteret e ndërhyrjes.
- Sigurimin e transparencës së plotë për projektet që lidhen me këtë vend të kujtesës historike dhe martizimit të shqiptarëve të pafajshëm e antikomunist.
Duke ju falënderuar për vëmendjen, mbetem në pritje të një përgjigjeje dhe një reflektimi të shpejtë mbi këtë çështje, në të kundërt do marrim inisiativa të tjera ligjore.
KRYETARI
ET’HEM FEZOLLARI
Letra e hapur e 17 organizatave
Postimi i plotë i Visar Zhitit
MOS ZBUKURONI FERRIN!
Ferri nuk zbukurohet! Askush nuk ka të drejtë ta bëjë këtë për ata që ishin në ferr…
Burgu famëkeq i Spaçit, ku vuajtën mizorisht mijëra kundërshtarë të diktaturës enveriste, ku u pushkatuan apo u ridënuan rëndë ata qê guxuan dhe u ngritën në revoltën e madhe, tashmë të futur në histori si ndër të paktat dhe më heroiket në të gjithë perandorinë komuniste, por e vetmja ku u ngrit Flamuri Kombëtar pa yllin e kuq, ku u vranë në minierat me kushte primitive, ku punonim si skllevër, ku vdisnim urie e varrezë nuk kishte, banonim në fjetore pa asgjë, me tullat si luspa reptilësh, ku mbi 50 veta ngjeshur flinin në një dhomë-shpellë, me dyshekë kashte me tri radhë njeri mbi tjetrin, dritare te shkaterruara ku futej era e dimrit dhe shiu dhe vëzhgonte policia e çmendur, ku s’lejoheshin rroba te tjera veç te burgut, as këpucë apo orë dore, kuzhina me tym si gazi në kampet naziste, etj, etj, një infermieri pa ilaçe, ku alkoolin e pinin policet me spiunët e tyre, me ata në sherbim të komandës, berberhane, tubi i ujit me vrima nga rridhte uji qe ngrinte akull, banjot pa dyer, shkallë dhe zgëqe e thase, shtylla, altoparlantë që lehnin, kthina e takimeve të rralla me familjarët- e ndaré me hekura në nje dhomez sa kolibja e qenit të komandës, vendi i rrethuar me tela me gjemba një herë, dy herë, tre herë, katër herë, pesë… dhe male, përrenj me ujë të zi që dilte nga grykat e minierës si gojë lubish, kullat e dëndura të vendrojeve me trarë si përbindësha, etj, etj.
PSE?
- Një herë u bë krimi i madh, që u ngrit ai burg politik aq çnjerëzor…
- Së dyti, që e lanë të rrënohej, po prishej një dëshmi, po zhytej në mjegullat e harresës nga qeveritë…
Së voni- po duan ta bëjnë muze, shumë mirë, por jo ta tjetërsojnë, nëse po ndodh, jo ta zbukurojnë siç nuk ka qenë, të lihet ashtu siç e bënë etërit…
FILMI?
Po ndreqet për një film, po dëgjoj këto ditë të thonë, që do të xhirohet aty…
Skenarin e filmit, “Kryengritje në ferr”, e kam shkruar unë, ish i burgosur i Spaçit, drejtimor i filmit dhe regjisor ështe Namik Ajazin, edhe ai ish i burgosur si unë, edhe babai i tij e mijëra shqiptarë, ndërkaq i është kërkuar shtetit nëpërmjet kryeministrit, cilitdo që do të ishte, (se s’e kemi emëruar ne, por është zgjedhur), të mbeshtesin filmin, si rrëfim i vuajtjes dhe i qendresës dhe kryengritjes tonë, për një Shqipëri të lirë, demokratike, euroatlantike, nder për historinë dhe krenari për popullin, që s’u gjunjëzua i gjithë.
Shteti e ka për detyrë, i ka paratë, janë tonat, qoftë dhe nga ato të punës së papaguar të mijëra e mijëra të burgosurve politikë në dekadat e socializmit real në miniera, tharje kënetash, hapje kanalesh, themelesh, ngritje pallatesh, taracash, stadiumesh e deri dhe aeroportin e kryeqytetit, etj, etj.
Shteti të dënojë krimin shtetëror të diktaturës enveriste, të nxjerrë kriminelët e saj politikë, t’i sjellë nga ku janë strehuar, jo t’i riciklojë, të ndëshkojë Realizmin Socialist dhe të keqen!
Shteti të mos zvarrisë apo të shmangë kulturën e kujtesës tonë!…
Tê ribëjë burgun e Spaçit si muze ashtu si Aushvicin bota, si pjesë të kujtesës njerëzore, ashtu siç ishte, autentik, nëse s’mundet, të mos e zbukurojë, le t’ua thoshin etërve atëhere ta bënin siç do të donin tani - si makiazh krimit të madh shtetëror, ferri është ferr, ai thjesht duhet të dëshmohet, të kujtohet si një e vërtetë e mynxyrshme, me qëllim që të mos përsëritet…
Këtë do të donim të bënim me filmin, nderim vuajtjes dhe martirizimit, gjakut dhe qëndresës, ëndrrës dhe së ardhmes…
Shteti të mos e pengojë, nëse nuk e mbështet dot artin e madh si pasuri kombëtare!
Fotoja kryesore: foto kortezi Gjetë Gjoni, Spaç
Në rast se keni dijeni mbi krime, viktima apo ngjarje që lidhen me periudhën e komunizmit në Shqipëri, klikoni këtu për ta publikuar në arkivën tonë.