Kujto.al vazhdon të sjellë këto ditë shkurti historitë e viktimave që u pushkatuan 69 vjet më parë me pretekstin e bombës në ambasadën sovjetike. Anton Delhysa ishte një teknik ndërtimi që kishte mbaruar me rezultate të larta shkollën e Harry Fultz-it dhe ishte dekoruar me disa medalje për punët e tij, përfshirë godinën e Ambasadës Amerikane në Tiranë, por në shkurtin e vitit 1951, u dënua me pushkatim. Ishte ish-shoku i shkollës së mesme, që tani ishte bërë ministër i Brendshëm, që vendosi pushkatimin e tij
Është pështjelluese sesi dy njerëz u shfaqën në jetën 47-vjeçare të Antonit në çaste të ndryshme, në mënyrën më kontradiktore të mundshme. Njëri firmosi formalisht dekoratat dhe pushkatimin e tij. Tjetri, nga nxënësi të cilit nuk i mbetej veçse ta vlerësonte djalin e shkëlqyer të një viti më lart, u bë njeriu që vendosi për pushkatimin e tij. I pari ishte Omer Nishani, Presidenti i Republikës Popullore të Shqipërisë. Tjetri ishte Mehmet Shehu, fillimisht bashkënxënës me Anton Delhysën në Shkollën e Fultz-it dhe më pas njeriu që do të vendoste pushkatimin e tij në shkurt të vitit 1951.
Antoni ishte lindur në Prizren. Shkollën fillore e kishte kryer në Graz të Austrisë. Më pas ishte kthyer në vendlindje, por për shkak të represionit serb, në vitin 1918, ishte vendosur në Shqipëri, ku kishte marrë dhe familjen: nënën, vëllezërit dhe motrën. Kishte studiuar në shkollën teknike të Fultz-it, ku ishte dalluar për rezultatet e larta, por edhe për kulturën e gjerë dhe katër gjuhët e huaja. Pas mbarimit të shkollës, ai drejtoi punimet për ngritjen e disa ndërtesave të rëndësishme, por në shkurt të vitit 1951, u arrestua papritur, me pretekstin e bombës në Ambasadën Sovjetike, që, siç është provuar tashmë, nuk kishte të bënte aspak as me të dhe as me 21 të pushkatuarit e tjerë, pas atij incidenti. Ai ishte përcaktuar për t’u arrestuar që në fillim të shkurtit duke iu shënuar emri në listat e drejtorive të Sigurimit të Shtetit dhe ishte pikërisht shoku i tij i shkollës, tashmë ministër i Brendshëm, që vuri kryqin e pushkatimit përbri emrit të tij, një kryq që do i mungonte besimtarit të devotshëm mbi varr sepse ai u gropos me 21 persona të tjera në një gropë të cekët, të përbashkët, në vendin e pushkatimit, në Mënik të Tiranës dhe mbeti aty për 50 vjet. Por Mehmet Shehu nuk u mjaftua vetëm me shënimet vrastare të prapaskenës që zëvendësuan çdo gjykim dhe shkelën çdo ligj. Njeriu i kujtimeve të rinisë së hershme iu shfaq Anton Delhysës edhe në orët e fundit të jetës, kur shkoi në burgun e Tiranës dhe kërcënoi frikshëm të arrestuarit e atyre ditëve, duke u ndalur në mënyrë të veçantë te ish-shoku i tij i shkollës: “Akoma gjallë qenke, zoti Anton?!”.
Mehmet Shehu e dinte që Antoni do të ishte gjallë vetëm për disa orë, e kishte vendosur vetë pushkatimin e tij. Ajo që nuk dihet është arsyeja përse ky njeri që nuk ishte përfshirë kurrë në politikë, u pushkatua. Në librin e tij “Bombë në Ambasadën Sovjetike”, nga janë marrë të dhënat e këtij shkrimi, historiani Uran Butka sjell interpretimin e tij për pushkatimin e Anton Delhysës. Sipas tij, janë katër arsyet që mund të kenë çuar në eliminimin e teknikut: e para që ishte nga Kosova dhe kosovarët shiheshin me dyshim nga regjimi komunist; e dyta se kishte kryer Shkollën Amerikane të Fultz-it dhe shumë nga ata që kishin mbaruar këtë shkollë, u burgosën dhe u pushkatuan; e treta sepse ai kishte drejtuar punimet për ndërtimin e kombinatit të sheqerit në Maliq dhe inxhinierët e teknikët që thanë kënetën e Maliqit dhe ndërtuan kombinatin e sheqerit aty, u pushkatuan si agjentë anglo-amerikanë dhe së fundmi, sepse Antoni kishte ndërtuar në kohën e Zogut Shkollën Amerikane në Golem, Shkollën Teknike të Fultz-it dhe Ambasadën e SHBA në Tiranë, vepra që e bënin atë të shihej si agjent amerikan nga komunistët.
Ca kohë më parë, kontributi i tij në ndërtimin e këtyre veprave, ishte vlerësuar në dekorata si “kontribut i vlefshëm gjatë periodës së ndërtimit, në ngritjen dhe lumturinë e Atdheut dhe të popullit shqiptar”. Kishte marrë katër medalje pune të Kuvendit Popullor dhe disa vlerësime nga ndërmarrjet e ndërtimit, që me përmbajtjen e tyre e bëjnë edhe më të pabesueshme përmbysjen e ndodhur në shkurt të 1951-shit, kur ai do të akuzohej “për krime kundër shtetit dhe kundër popullit”. U akuzua si agjent amerikan dhe si terrorist. Nuk pranoi asgjë nga këto sepse asgjë nuk ishte e vërtetë. “Nuk kam marrë pjesë dhe nuk kam kryer asnjë akt terrorist...Akuzën nuk e pranoj...Në shkollën teknike kam qenë, por nuk kam marrë pjesë në ndonjë kurs spiunazhi...”, janë fjalët e tij të ruajtura në procesverbale dhe të publikuara në librin e studiuesit Uran Butka. Megjithatë vendimi ishte marrë tashmë. Ai ishte dënuar, pa gjyq, me pushkatim. Profesionalizmi, përkushtimi, kultura, humanizmi, aftësitë dhe virtytet e tij nuk bënë t’i dridhej dora askujt në marrjen dhe çuarjen në fund të këtij vendimi. Ishte shumë e thjeshtë për duart vepruese të diktaturës t’u vinin kryq këtyre vlerave dhe njeriut që i mbartte. Në librin “Bombë në Ambasadën Sovjetike”, historiani Uran Butka sjell kujtimet e inxhinierit Irfan Tërshana për Anton Delhysën, që i zgjerojnë edhe më dimensionet e tij. Irfan Tërshana kujton që kur po hapeshin themelet e godinës së Ambasadës Amerikane, asaj që ekziston edhe sot në Tiranë, ndërhyrja e Antonit i kishte shpëtuar jetën atij dhe grupit të punëtorëve. Antoni kishte vënë re mungesën e dërrasave mbështetëse në anët e themeleve dhe i kishte nxjerrë jashtë menjëherë. Vetëm pak mintua më vonë dheu ishte shembur.
Të njëjtin përkushtim kishte pasur për çdo vepër që i ishte besuar. Pas atyre të ndërtuara në kohën e Mbretërisë, ai punoi ca kohë në Bashkinë e Tiranës dhe më pas, gjatë pushtimit italian dhe gjerman, si teknik ndërtimi në kadastër. Me vendosjen e regjimit komunist mbeti ca kohë pa punë, por nuk do të kalonte shumë kohë dhe aftësitë e tij do të nevojiteshin në ndërtimin e kombinatit të sheqerit në Maliq, në spitalin e Gjirokastrës, në fabrikat e tullave të Vlorës dhe Fierit, deri dhe të një depoje drithi në Roskovec, ku u internua pas disa vitesh familja e tij. Dhe pastaj: ndal! Sigurimi kishte vendosur që ai duhej të pushkatohej. Vendimi u ekzekutua mesnatën e 26 shkurtit. Familja do ta mësonte vetëm disa ditë më vonë pushkatimin e tij, kur do të mësonte dhe internimin e saj. E bija, Antoneta Delhysa, nuk mund ta harrojë atë ditë. Ishte 1 mars. Pas dy ditësh, te porta ndaloi kamioni që do t’i çonte drejt vendit të internimit, ku kishin hipur më parë dhe familjet e Manush Peshkëpisë, Lluka Rashkoviçit, Fadil Dizdarit, të pushkatuar me Anton Delhysën. Vetëm një qilim mundën të merrnin nga gjithë plaçkat që u vulosën dhe u sekuestruan, për të mos iu kthyer më kurrë familjes Delhysa. Fillimisht ndaluan në Berat dhe më pas i çuan në vendin e tyre të internimit, në Roskovec. Në mbrëmje, i futën në një depo grumbullimi, pa dritare dhe pa derë, rolin e së cilës do e luante një perde që polici e hapte sa herë donte t’i kontrollonte. I vetmi që i vizitonte. Fshatarët e zonës i shihnin me frikë. Kjo i priste tashmë: një jetë e vështirë, e survejuar, e izoluar, me barrën e rëndë të drithit në shpinë dhe etiketimin armik. Të gjitha këto tronditje dhe vështirësi do të rëndonin shëndetin e bashkëshortes së Antonit, Xhulianës dhe lutje pas lutjesh, familjen e hoqën nga Roskoveci dhe e çuan në Kavajë. Survejimi vazhdoi edhe atje. Madje që kjo të realizohej sa më lehtë, i vendosën në një dhomë ngjitur me policinë.
Për diçka ishin bindur tashmë, siç thotë Antoneta Delhysa: atë terror, familja nuk e kishte përjetuar as nga serbi dhe as kur kishin ikur nga Prizreni për në Shqipëri.
Diktatura komuniste e kishte shkelur premtimin e kësaj toke.
Në rast se keni dijeni mbi krime, viktima apo ngjarje që lidhen me periudhën e komunizmit në Shqipëri, klikoni këtu për ta publikuar në arkivën tonë.