Kalimi i kufirit në vitin ’55/Rruga, vetëm vajtje, drejt botës së lirë

Musliun e morën ushtar që në moshën 15 vjeç dhe për 3 vjet nuk e pa familjen. Kur shkonin të lanin rrobat në përrua, Musliu 16-vjeçar, qante fshehurazi shokëve, sepse aty pranë i kishin pushkatuar të atin dhe xhaxhanë, dy drejtues të Ballit Kombëtar. Në moshën 23-vjeçare, kur, pas disa përjashtimesh e pushimesh nga shkolla dhe puna, e kuptoi që atë, djalin e armikut, nuk do ta linin kurrë të qetë, vendosi të arratisej për në Greqi, për të ikur më pas në SHBA.  Vështirësitë e kalimit të kufirit nëpër borë, shqetësimi për familjen që kishte lënë pas dhe e panjohura e madhe që hapej para tij, të rrëfyera me detaje nga vetë Musliu si ngjarje që kujtesa nuk mund t’i fshijë kurrë

Nga Rozi Theohari

…Për jetën e z.Musli kisha dëgjuar nga shqiptaro-amerikanët që e njihnin, e donin dhe e respektonin. Para meje, ulur në kolltukun e tij qëndronte një mesoburrë veshur me një triko të hollë gri, ngjyra e së cilës shkonte në harmoni me flokët e thinjur.

…Mbi të gjitha, të tërhiqte vëmendjen shkëlqimi i syve të tij të gjallë e të lëvizshëm dhe pëllëmbët e zmadhuara të duarve, shenjë e një pune të vazhdueshme fizike, të lodhshme e kapitëse që e kishte shoqëruar golemasin apo fierakun gjatë gjithë jetës. Ai kopsiti gishtërinjtë e trashë të duarve mbi kraharor dhe filloi i pari bisedën…

"Ika nga atdheu në moshën 23-vjeçare…”, - filloi rrëfimin ai me një zë pak të ngjirur, të largët e si të harruar.

“Më 1947, në moshën 15 vjeç më thirrën ushtar. Më thirri rekrutimi i Kuçit në zyrat e Fierit. Tre vjet pa e parë familjen. Kur mbarova ushtrinë e u ktheva në shtëpi, nuk më njohën, isha rritur e burrëruar. Ndërsa po përpiqesha të gjeja ndonjë punë, në vitin 1950 më thirrën përsëri të bëja ushtrinë. As që dëgjonin se unë e kisha kryer një herë. Gjyshja ime labe qante nga dëshpërimi. Në ushtri punoja në infermieri, pa dokumente. Kur mbarova së dyti ushtrinë, gjeta punë si infermier në Roskovec. Por hija e tim eti me ndiqte nga pas. Sapo e morën vesh bir i kujt isha, më hoqën nga puna e më transferuan në Patos ku punoja si normist. Më hoqën edhe që andej sa morën vesh për biografinë e keqe. Më 1952 u regjistrova në shkollën e infermierëve në Vlorë. E kisha me dëshirë këtë profesion dhe thurja ëndrra që në të ardhmen të studioja për doktor. Në klasë isha më i miri në rezultate dhe në disiplinë. Drejtoresha e shkollës më caktoi kryetar të klasës...

Mbas një muaji nga fillimi i shkollës, erdhi dita që do të niseshim për në spitalin e zonës ku do të fillonim praktikën. E vura klasën në rresht në oborrin e shkollës e prisnim çastin e nisjes. Ishim të gjithë të emocionuar nga kjo ditë e parë. Atë minutë u fut në oborrin e shkollës inspektori i Ministrisë së Shëndetësisë. “Kryetari i klasës qenke ti? Nga të kemi more djalë? Nga Fieri? Nga Golemi? Nga cila familje? I biri i Merqes Mustafarajt?” Duke zënë në gojë emrin e babait të pushkatuar, kisha bërë vetëpushkatimin. U afrua drejtoresha: “Muslim, hajde pak në zyrë.” Ajo nuk i mbante dot lotët. Po i largohej nxënësi më i mirë i shkollës. Unë ula kokën e shtrëngova grushtet.

“Muslim, nuk të mbaj dot!” - shkrehej në vaj mësuesja. E dija, e kuptoja. Isha mësuar me këto lloj përjashtimesh. Isha i qetë. Më parë pushohesha nga puna. Sot nga shkolla. Kam punuar rëndë në ushtri qysh fëmijë 15 vjeç. Isha ushtar, 16-vjeçar, e bashkë me shokët çdo të diel duhej të vinim të lanim rrobat tona në një përrua afër repartit. Unë laja ndërresat e qaja. Shokët më pyesnin “Pse qan?” S’mund t’u tregoja atyre se dikur, aty pranë, më kishin pushkatuar babanë e xhaxhanë, si udhëheqes të “Ballit Kombëtar”… Në ushtri, kohën më të madhe e kaloja duke punuar. Isha fëmijë, por kam hapur llogore tok me të rriturit. Isha në vijën e parë të kufirit, por nuk arratisesha. Ëndërroja të studioja, që të mund të ndihmoja nënën, gjyshen, familjen…

Kur më përjashtuan nga shkolla e infermierëve, lexova në gazetën “Zëri i popullit” se në Vlorë hapej një kurs për automekanike. Vajta në parkun automobilistik të Tiranës, dorëzova dokumentet e ushtrisë, që të më jepnin të drejtën për t’u regjistruar në shkollë… I hipa makinës e shkova në Vlorë, në skelë…

Mbarova kursin për mekanik, për nëntë muaj. Mjeshtri që na jepte zanatin, ishte nga Himara. Më donte mjaft, se isha i vëmendshëm e mësoja shumë. Kur mbarova kursin, iu luta: “Dërgomë në Tiranë.” Ai e firmosi dokumentin. Doja të punoja sa më larg qytetit të lindjes, që të humbja gjurmët.

Punova tre vjet e gjysmë në ofiçinën e parkut automobilistik të Tiranës. Mbiemrin e familjes e kisha shkurtuar prej kohësh në “Mustafa”, për t’i shpëtuar persekutimit politik… Në vitin 1953, në të gjithë vendin u hapën kurset e SHNUM-it (Shoqëria për Ndihmë Ushtrisë dhe Mbrojtje), kurse paraushtarake në ndihmë të ushtrisë. Gjëja e parë në këtë kurs, mësoje motorçikletën. U regjistrova në këtë kurs dhe s’kishte gëzim më të madh kur fillova të ecja rrugëve me motorçikletë. Kisha dëshirë të blija një orë dore. I kisha mbledhur paratë çikëpasçike. Disa net rresht e gdhiva në radhë të gjata në Mapon e Tiranës, por, kur vinte mëngjesi e hapej dyqani, oret shiteshin shpejt e kur afrohej radha ime, mbetesha pa gjë. Dy dimra më vonë, me një pjesë të këtyre parave të kursyera bleva një pallto oficeri në pazarin e vjetër të Tiranës. Me pallto oficeri dhe hipur në motor tani u ngjaja punonjësve të Sigurimit, sepse atë kohë, vetëm ata përdornin motorë.

Me pallton e oficerit e me motorin fluturova në Fier te nëna e gjyshja për të festuar Vitin e Ri. “Pa dale, more, ç’është ky që na krekoset kështu me motor?” Biografia ime e bëri punën edhe kësaj radhe. U ktheva në Tiranë. Aty në ofiçinë se si me shikonin! Me nuhatje e ndjeva se do të më largonin nga puna. Vetëm se kësaj radhe, nuk prita të më njoftonin ata. E dorëzova motorin në SHNUM. Edhe sot e kujtoj atë vështrim të heshtur keqardhjeje dhe pranimi që më hodhi miku im, i cili mori në dorëzim motorçikletën. Nuk lashë borxh pa larë. Ishte fillim shkurti i 1955-s. Ndieja ftohtë në shpirt e akullimë në trup. Palltoja e oficerit më shtonte më shumë drithërimat. I mblodha ato pak plaçka që kisha në një valixhe druri dhe ia çova në shtëpi një tetoje që banonte në Tiranë. I thashë se do të vija t’i merrja më vonë, kur të gjeja një punë të re. Por nuk u përpoqa të gjeja vend të ri pune. Takova kushëririn tim në Tiranë e i thashë i vendosur: “Unë do të arratisem, vjen me mua?” Ai sa s’luajti mendsh nga ky vendimi im i papritur.

Mendja më shkoi fluturimthi te familja në Fier. Ishim katër vëllezër e dy motra. Kishim toka afër Fierit, ku ata punonin. Gjithnjë me rrezik, sepse ishte koha e diversantëve. Sidoqoftë, s’kishin ku t’i shpinin më tutje. Vëllai i madh punonte si brigadier në shpim, në puset e Patosit. Triskat ia kishin hequr me kohë familjes sonë. Në dimër, s’kishim me se të ushqeheshim e prisnim me padurim sa të vinte pranvera të mbillnim bathët, sepse ato piqeshin të parat. Duke ngrënë vazhdimisht bathë, njerëzit e familjes sime sa nuk vdiqen nga intoksikimi. Të gjitha këto më shkuan vetëtimthi në mend, ndërsa im kushëri nuk e kishte marrë veten akoma. “Vjen apo jo?”- këmbëngula unë. “Vij,- tha ai,- por, i ke menduar mirë të gjitha?” “Të gjitha”, - iu përgjigja dhe, pa humbur kohë, shkova të takoja drejtorin e agjencisë së transportit në Tiranë.

E njihja mirë se na lidhte ofiçina e riparimeve të automjeteve. Kisha në xhep 2500 lekë e falënderova Zotin që nuk më la ta blija atë të flamosur orën e dorës. “Dua një taksi-Skodë për në Vlorë, - i thashë drejtorit, kam nënën të sëmurë.” Pagova 1788 lekë për taksinë. Fjeta në shtëpinë e tezes, ku kisha lënë valixhen, por e fjetur i thënçin. Deri në orën tre të mëngjesit syri im filxhan. Në orën 6.00 u nisa. Nxora duhanin. Ishte një mëngjes i ftohtë i 28 shkurtit. Pa gjumë. Ne agjenci takova kushëririn. Edhe ai pa gjumë. Morëm taksinë dhe në Vlorë mbërritëm pa ardhur akoma autobusi nga Gjirokastra. Ishte një ogur i mirë. Na dha shpresa. Kur hipëm në autobus, u bë një gurgule. Njerëz, në këmbë para derës së autobusit, shtyheshin kush të hynte më parë. Ne të dy, megjithëse pa bileta të prera më parë, na hipi shoferi, sepse ishte rregull që punonjësit e ofiçinave kishin përparësi në udhëtimin me makina. Mberritëm në Gjirokastër. Pa bukë e të kallkanosur.

Te Sheshi i Çercizit hymë në një restorant. Pa u ulur mirë në tavolinë, kamerieri na tha se s’kishte asgjë për të ngrënë. Ne këmbëngulëm. Ishim të uritur. “Kemi një pastiço të ndenjur, prej ditësh,” - tha ai. “Bjere këtu, na sill edhe ca raki.” Pastiçoja ishte si gur. E mbështollëm, e morëm me vete. Rakia sikur na mblodhi zemrën. Jo se ishim të trembur. Ishte një “ikje” që nuk dinim se si do të përfundonte. Ishim betuar që, të gjallë, nuk do të mbeteshim në duart e tyre. I kisha parë kur isha në ushtri se ç’u punonin të arratisurve që i kapnin në kufi. Kishim një kushërirë që punonte në hotel “Sopoti” në Gjirokastër. Ajo e kishte burrin të arratisur. Na shkoi në mendje t’i propozonim edhe asaj të vinte me ne e të bashkohej me të shoqin. Siç thamë, bëmë. Shkuam në hotel, por nuk e gjetëm, atë ditë kishte pushim.

Fati i saj, ndoshta për mirë, ndoshta për keq! Në orën 11.00 të natës filluam udhëtimin e fundit. Më të vështirin, pa ngrënë, pa fjetur, mendjeqerthulluar, shoqëruar hap pas hapi nga hija e fatit… Mbasi lamë urën e Korllos, që ndan Libohovën nga Nepravishta, duke ecur e duke u çjerrë nëpër shkurret, u ngjitëm përpjetë malit të Libohovës. Nga duart e fytyra na rridhnin currilëza gjaku. Kisha bërë ushtrinë në ato anë dhe e dija se në majë të malit kishte gropa, kështu që u orvatëm të ecnim rrezës së majës. Arritëm në zonën e dëborës. Ecnim duke u zhytur në shtresat e trasha të saj, ndonjëherë edhe duke na ngecur këmbët. Aliu kishte mbathur një palë këpucë të mia, të cilat, nga që ishin të mëdha për këmbën e tij, mbetën në dëborë. Atij i duhej të ecte në çorape. Udhëtimi ynë i pandalur që nga ora 11.00 e natës deri në orën 7.00 të mëngjesit. Tani ndodheshim matanë malit. Dielli i mëngjesit filloi të na shkrijë akullin që na kishte ngrirë në qepallat e syve.

Këmbët e Aliut ishin bërë gjak të kuqe. E merrja me mend se sa dhembje ndjente atë çast, por nuk e jepte veten. “Duro, vëlla, i thashë, edhe pak…, ja, e sheh atë ndërtesën aty? Eshte posta e kufirit. Duro sa ta kalojmë edhe atë…” Sa ta kalonim shenjën e fundit të atij “gjësendi” të madh që linim prapa, i lidhur me penj të ngatërruar pazgjidhshmërisht me qeniet tona, aty ku rrihte zemra e gjyshes, e nënës, e motrave, e gjithë Shqipërisë, e cila atë çast më dukej si një vapor i madh i zhytur në dëborë, nga ku unë po largohesha gjithnjë e më shumë, e më shumë, drejt së panjohurës, drejt aventurës…U shtrimë në dëborë e u rrokullisëm sa të visheshim në të bardhë e të mbulonim çdo veshje të dukshme dhe ashtu, si dy statuja të bardha dëbore, duke ecur kuturu, të lodhur e të drobitur, kaluam piramidën, e morëm malit tëposhtë duke gulçuar e duke ecur pa pushim e me padurim. Kur e kujtoj edhe sot atë rendje në marri, ndiej këtu brenda në kraharor një grusht fluturash të akullta që ma trazojnë e ma lebetitin shpirtin.

Kur ramë nga dëbora në gur, nuk mund të ecnim dot më. Poshtë këmbëve tona dallohej një fshat grek i djegur plotësisht nga lufta civile. “Mbahu dhe pak”, i thashë Aliut, por e pashë se ai s’qëndronte dot në këmbë. “Ulu këtu, pa frikë, pritmë se do të vij të të marr”, i fola dhe mora rrugën tatëpjetë. Nuk dija greqisht. Pamja e mjerueshme e fshatit ma ligështoi më shumë gjendjen time. Trokita në një portë të madhe, prapa së cilës qëndronte një gjysmë shtëpie e djegur dhe e shkretuar. Doli një plakë e currufjasur, që më vështronte me ca sy të matufepsur. “Arvanos”, i thashë unë me gjysmë shpirti. Ajo më shpuri te kryeplaku i fshatit. Sapo takova kryeplakun, i bëra me shenja për nga mali ku ndodhej kushëriri im. Ai dërgoi disa djem që ta merrnin.

Pastaj çdo gjë kaloi shpejt e si në harrim. Greku ndezi një zjarr të madh e na vendosi pak larg vatrës. Na solli konjak “Metaksa”. Mua më therte krahu i majtë, ndërsa zemra filloi të punonte me shpejtësi. Mbasi e morëm pak veten, na shpunë në Voshtinë, komuna greke ku ndodhej qendra e ushtrisë. Mjeku ushtarak na zhveshi rrobat e qullura e na mbështolli me batanije të leshta. Mezi erdhëm në vete. Aliun e dërguan urgjentisht në spitalin e Janinës. Kur ai u largua, mendja më mbeti aty, në Janinë, ku, mbase, atij ia prisnin këmbët. U ligështova pa masë, por për pak kohë, sepse, pa u ngopur mirë me frymë, më shpunë me ngut edhe mua në Janinë, para Asfalisë se tmerrshme, Sigurimit grek. “Kallzoni, përse keni ardhur këtu?!”- ulërinte oficeri grek sa t’i ngrinte flokët përpjetë. Por unë qëndrova i qetë, madje më i qetë se sa mund ta kisha parashikuar. Unë kisha kaluar aq mundime e të papritura në jeten time, sa… le të bëhej si të bëhej…

Por ama… jo të tradhtoja vendin tim. Kur u bindën se nuk kishim asnjë qëllim armiqësor kundrejt Greqisë, oficeri e ndërroi pllakën. Më mori me të mirë e më tha: “Do të punosh me ne!” Kur e pa vendosmërinë time, se edhe në këtë anë nuk i merrte luga ujë, u xhindos, më shau rëndë në greqisht e urdhëroi: “Nxirrmani jashtë këtë të mallkuar!” Më çuan në polici. Pastaj isha i lirë. Aliu vazhdonte të qëndronte në spital. Këmbët i shpëtuan. Takova disa minoritarë greke, qe edhe ata ishin arratisur si ne. Por ata trajtoheshin mirë. Kur doli Aliu nga spitali, na çuan të dy në kampin e refugjatëve në Llavrio, afër Athinës. Në kamp ndodheshin rreth 500 vetë. Aty takuam shumë shqiptarë të tjerë. Herë pas here u afroheshim kufijve të Shqipërise dhe, duke parë me dylbi matanë kufirit, çmalleshim me vendin.

Aty dhe ngjyra e verdhë e dheut na dukej një mrekulli. Njeriu bëhet vrer, se mendon: “Ç’bëra!...” Ç’mendonin vallë, për mua njerëzit e dashur të familjes, farefisi, shokët?…Më shanin apo më jepnin të drejtë? Po gjyshja, qante për mua? E shkreta! E dija se nuk do ta takoja kurrë më dhe loti më vishte sytë. Vonë, shumë vonë kam marrë vesh se, një ditë kur nëna ime ndodhej në pazarin e Fierit, i ishte afruar një oficer i Sigurimit e i kishte folur shpejt e me zë të ulët: “Mos ki merak për djalin, se është gjallë.” Shyqyr Zotit nuk i kishin lëvizur nga shtëpia, sepse unë ndodhesha në Tiranë e quhesha familje më vete… Por pas dhjetë vjetësh i kishin internuar nga Fieri në fshatin e Golemit, si familje kulakësh. Në kampin e Llavrios ndenjëm dy muaj. Aty funksiononte shkolla e OKB-së për të mësuar anglishten, sepse një pjesë nga ne do të shkonte në Australi. Amerika nuk merrte nga ne.

Por unë dëshiroja të shkoja vetëm në Amerikë, në vendin e demokracisë, ku askush nuk do të më kërcënonte se do të më pushonte nga puna ose do të përdridhte buzët me mllef për shkak të biografisë sime “të zezë”. Iu luta autoriteteve të shkollës dhe këmbëngula se dëshira ime ishte të shkoja vetëm në SHBA dhe se do të prisja me durim deri sa të vinte ajo ditë. Me dhanë mundësinë të ndiqja një kurs mekanikësh për nëntë muaj në Athinë. Jetoja çdo orë e minutë me ëndrra. Mora diplomë. Atëherë më doli edhe viza për në Amerikë. Ishte 1 marsi i vitit 1956. Një rastësi, një vit më parë, më 1 mars 1955 kisha shkelur tokën greke. Viza për në Amerikë, të cilën e ruaj edhe sot për kujtim, ishte një formular i vogël, katror, i bardhë, stampuar me një vijë diagonale të trashë, të zezë, të lemerishme. Ajo rrugë e zezë përfaqësonte kalimin e perdes së hekurt. Ajo vizë ishte e vlefshme vetëm për një udhëtim, për të kapërcyer perden e hekurt e për të mbërritur në botën e lirë.

Vazhdon…

*Rozi Theohari ka qenë shkrimtare dhe publiciste shqiptare. Ka publikuar disa vepra. Në vitin 2000, emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku vazhdoi të shkruajë dhe të botojë. U nda nga jeta në 13 prill 2014, në SHBA.

Shënim: Ky shkrim është botuar i plotë vite më parë. Kur në adresën e Kujto, mbërriti një mesazh me të dhëna për dy viktimat e pushkatuara nga komunizmi, Shefqet dhe Merqes Mustafaraj, ne nisëm të kërkonim më shumë rreth tyre dhe zbuluam edhe këtë shkrim. Vazhdimi i historisë së Musliut, të birit të Merqesit, do të publikohet në vijim në kujto.al.