Letra e një të mbijetuare: "Më mirë të na kishin vrarë…"

Për vajin e nënave të reja që humbnin fëmijët, që ngrihej lart në qiell, për binjakët 13-vjeçarë që një ditë munguan në apel, për burrat e gratë që policët i poshtëronin dhe detyronin fëmijët e kampit t’i pështynin, për plakun e uritur që hëngri të vjellat e bashkëvuajtësit, për terrin e tmerrin që i shoqëroi hap pas hapi. Leze Ndrejaj Koçeku, një ish-fëmijë i kampit të Tepelenës, rrëfen jetën në “vendin më të tmerrshëm në botë” në një letër drejtuar Fatabardha Saraçi Mulletit, me të cilën autorja ka hapur librin e saj “Dhimbje 5”.

Ja çfarë shkruan në këtë letër Leze Ndrejaj…

"Babai im, Pali, nuk mundi me durue regjimin komunist. Ai luftoi me mjetet e veta, në zonën e Veriut. Që nga viti 1944, iu bashkua Nik Sokolit të Batoshës. Janë mbledhë të gjithë shokët tek Guri Murg. I kanë paditur dhe i rrethuan, krisi pushka e mitralozi. Plumbat i kanë rënë nëpër këmbë...Nuk e kuptuan si kanë shpëtuar. Vetëm Zoti i ka ndihmuar. U detyruan të largohen, se po të kapeshin nga forcat e ndjekjes, në Shqipërinë që sundonte Enver Hoxha, do i kishin pushkatuar. Babai im u larguan nga Atdheu, por familja i mbeti në Shqipëri”.

Pas largimit të babait, ne na erdhi jeta shumë e vështirë. E thirrën nënë Prendën në Degën e Punëve të Brendshme Tropojë, e kanë pyetur për babain. Ajo i është përgjigjur: "Nuk e di ku ka shkuar". E kanë torturuar në mënyrë të tmerrshme, duke përdorur dhe korent elektrik. E thërrisnin natën, dhe kur e lironin detyrohej të ecte natën e vetme, nëpër male. Në shtëpi kishte dy vajza të mitura: Zoja 5 vjeçe, Lezja 2 vjeçe dhe një plakë 85 vjeçe, që ishte gruaja e xhaxhait të babait. Ishte e moshuar, e vetme, pasi djali I saj ishte frat françeskan dhe jetonte në Itali. Ajo jetonte me ne. Tre muej rresht e kanë thirrur nënën në polici, duke e torturuar. Ne fëmijët qanim gjithë natën dhe ditën kërkonim nënën. Ecte e ecte nëpër natë të mbërrinte te vajzat e saj që ishin të vogla. Kjo ishte jeta e jonë, të tmerruara që në moshë të njomë".

Ka ndodhur që policia në orën 12.00 të natës, na kanë marrë nga shtrati, siç ishim me rrobat e natës, na kanë tërhequr zvarrë nëpër shkallë dhe na kanë nxjerrë në oborrin e shtëpisë. Nuk e lejuan nënën tonë të na vishte. Ajo u tha: -"Më mbarojnë fëmijët”. Ata iu përgjigjën: "Le të mbarojnë, pasi keni për të vdekë”. Na shembën shtëpinë, na grabitën të gjithë pasurinë. Na nisën për në Tropojë. Binte shi. Nuk lejuan të merrnim bukë dhe ujë. Nëna mori ne dy vajzat dhe na vendosi në kurriz, ndërsa plakën, nanë Sutën e mori për dore. Gjithë natën ecëm nëpër rrugë dhie. Shiu vazhdonte të binte. Nuk na lejuan të pushonim nën ndonjë lis, sa të pushonte shiu. Sapo doli drita, mbërritëm në Tropojë. Plaka e shkretë nuk ishte në gjendje të ecte, por ata i drejtonin kamxhikun. “A keni gjyshe në shtëpi?! - i tha nëna.- Edhe kjo është nënë e dikujt. Nuk i kemi bërë gjë askujt”.

Na mbyllën në kazerma, terr e tmerr. Na internuan në Kala të Beratit. Racioni ushqimor ishte 500 gr. bukë misri. Banonim në kasolle. Tri herë në ditë bëhej apeli. Punë e detyruar në hapje kanalesh, punë në arat e mbjella. Zonja nënë Sutja 85 vjeçare, vdiq në Kala të Beratit. Nëně Prendë Palja shkoi tek prifti i Beratit, iu lut që ta ndihmonte me varrosë.

Ajo i tha:

-"Kjo zonjë e nderuar është nëna e një frati françeskan, që jeton në Romë (Itali). Ndoshta, ndonjëherë i vjen i biri e i merr eshtrat e nënës së tij”. Prifti e dërgoi nënën te seksioni të merrte dërrasa dhe e varrosëm te kisha e Beratit. I biri i zonjës Sute vdiq në Romë dhe nuk u takua asnjëherë me nënën e tij. Zonjës Sutë i humbi varri, d.m.th. mbeti varrhumbur.

Forcat e ndjekjes na mbyllën në burg, terr e tmerr. Ishim të pafuqishme, po kështu erdhi jeta jonë, ishte tmerri i shqiptarëve të ndershëm. Provuam kampin e Tepelenës, jetuam në kapanone, me qindra njerëz, pa dallime seksi e moshe. Djemtë prisnin drutë në malin e Turanit, ndërsa gratë të ngarkuara i zbrisnin në fushë d.m.th. punonin në transport drurësh. Bënin zhvarrimet e të vdekurve, që kishin ndërruar jetë para gjashtë javësh...., punonin të internuarit nën tytën e pushkës së ushtarit, e erës së kufomave të dekompozuara (të prishura). Familjarët mblidhnin copat e mishit, i vendosnin në batanije ose arka druri. Binte shiu dhe i merrte kufomat me vete, shumë përfunduan në lumin Vjosa. Çfarë mbetej nga kufomat, që qëndronin mbi majat e dheut, i hanin qentë e Tepelenës. Ushtonte zëri i nënave për fëmijët që vdisnin, pa dalë drita e diellit. Vaji i nënave të reja që humbnin fëmijët ngrihej lart në qiell. A mund të harrohen ulërimat e tyre?!

Apelin e bënin pa zbardhur drita. Kush nuk dilte në apel rojet i godisnin me hunj; trupat e pajetë i tërhiqnin zvarrë nga këmbët. Pastaj thërrisnin nënën tonë për t'i groposur. Ajo duhej të hapte gropën, teksa shqelmat e policëve nuk e kursenin edhe gjatë punës. O Zot! Sa njerëz kanë vdekur urie. Nënën time e vinin në punët që ishin më të vështirat, më të rëndat, pasi quhej gruaja e reaksionarit. Ishte një dhimbje e pafund pasi sistemi komunist i mësoi njerëzit të na përbuznin, të na keqtrajtonin, e të na fyenin. Këta na shkaktonin shumë dhimbje. E mësuan shoqërinë shqiptare që të na urrenin! Provuam shumë dhimbje.

"A kishte drejtësi në shtetin komunist shqiptar"?! U morën me gra, fëmijë, foshnja, me të moshuar, të verbër, që ishin qorra e nuk shihnin, të sakatuar që s'ishin në gjendje të ecnin, të tjerë me probleme mendore. Kazerma ishte terr dhe tmerr. Unë, Lezja, provova jetën në këto kazerma që në moshën dyvjeçare. Për nëntë vjet radhazi kam provuar racionin e bukës (300 gr.), supën që kishte më shumë lëng, që brenda saj kishte jashtëqitje minjsh, tre fasule, tre kokrra oriz, treqind krimba, që së bashku i zienin në një kazan të madh. Mandej na ndanin këtë lloj supe, nga një garuzhdë, për të gjithë ne, banorët e kazermave të kampit të Tepelenës.

E kemi quajtur Kampin e Tepelenës, një kamp shfarosës. Vdisnin foshnjat, fëmijët, minorenë, të moshuar (gra e pleq), të reja që vetëvareshin. Një kamp shfarosës që i mbante të miturit pa bukë, pa ujë dhe fjetja ishte sikur të ishin bagëti, në tokën e shtruar me sanë. Jemi ushqyer me lëndë ahu dhe bungu, që kishin një shije të hidhët si helmi, por s'kishim çfarë të bënim, se po vdisnim urie. Kemi ngrënë kokrrat e misrit që i nxirrnim nga baglat e kalit. Kjo ishte jeta jonë e errësirës, e mijëra të internuarve. Ndodhën shumë vdekje nga uria dhe epidemitë.

Unë, nana ime Prendë Palja dhe motra ime Zoja, patëm fatin të kishim nënëdajën d.m.th. gjyshen nga nëna, që erdhi të na shohë dhe të na ndihmojë. Ajo quhej Lulë Sadrija. Ka ardhur 18 herë të na takojë në Kampin e Tepelenës e ngarkuar me 25 kg. ushqime, në veçanti miellin e kavërdisur me gjalpë, që mos të prishej. E takonim vetëm tek telat e kampit, nuk e lejonin të hynte brenda, detyrohej të largohej, të flinte nën urat e Tepelenës. Kjo ishte jeta e jonë. Nana jonë vuajti shumë, e caktonin ku ishin punët më të rënda dhe përherë i thoshin “gruaja e diversantit”. E mjera Shqipëri, burrat e dheut i kanë thënë “Zonjë e randë” dhe e kanë thirrur “Nanë”, po tashti?!

Nana ime më ka thënë: -“Kur më internuan peshoja 75 kg, kur u lirova nga internimi peshoja 35 kg”.

Racionin e bukës nuk e hante për vete, por e ruante për fëmijët e saj, se kishte frikë se mos i vdisnim në Tepelenë. Hante ç’të gjente në mal. Ky vend për ne ishte i tmerrshëm, më i tmerrshmi në botë sepse përdorej për shfarosjen e popullit të tij.

Nënën e kanë detyruar të bënte punë të rënda, të transportonte lisa, që peshonin 70 kg. Zbriste nga mali e ngarkuar. Në një nga këto ditë të lodhshme pune, gjatë rrugës iu këput laku i ngarkesës që kishte mbi shpinë. Ka ardhur polici dhe ia ka vendosur ngarkesën në qafë. Ajo është rrëzuar dhe është bërë e gjitha me gjak. Ju lut policit që të mos ia vendoste ngarkesën në qafë, por ai e urdhëroi të ecte. E pamë nënën tonë të gjakosur, kuptohet kur erdhi në kapanon dhe ne dy vajzat e vogla ia dhamë vajit. Nëna jonë u detyrua të presë flokët. Bishtalecat që i kishte deri te këmbët, i gërshetoi me fijet e kanopit. E punoi gjithë natën deri në të zbardhur të ditës. Ai litar i punuar me flokët e saj, nuk iu këput më. O Zot, nuk e di si jemi gjallë, më mirë të na kishin vrarë, se sa na lanë gjithë jetën në vuajtje. Ishin pushtetarë të pashpirt. Vetëm në një natë në kampin e Turanit vdiqën 33 fëmijë. Nënat u detyruan të mos tregonin për vdekjen e fëmijëve, që të merrnin racionin e bukës. Në gjithë ato vite të palara, të pandërruara, kishim frikë dhe nga kafshët e egra.

Një të moshuari nga Mati, rojet i gjetën morra në këmishë, ia futën në gojë. I thanë:

-Haji.

Na mblodhën ne të gjithë fëmijët që ishim në kazermë e na urdhëruan ta pështyjmë. Ne të gjithë e pështymë të moshuarin.

Prendë Torqukja kishte një djalë dy vjeç. Ajo e linte të voglin e saj vetëm, sepse ishte e detyruar të shkonte në punë për të transportuar trungje drurësh (ishte urdhër i komandës). I vogli dyvjeçar bëri nevojën në rrobat ku qëndronte. Erdhi polici, mori nevojën e djalit dhe e futi në kuti (në enën e gatimit). Kur erdhi e ëma në kazermë, polici mori kusinë me nevojën e djalit dyvjeçar dhe ia vendosi në qafë. E kanë shëtitur nëpër kapanon, e përsëri policët na detyruan ta pështynim nënën e ngratë. Asaj i vdiq i biri nga uria. Lulë Gjon Balçit i vdiq djali nëntë vjeç nga uria, Cutaj Brahimaj me djalin e saj Pjetër, nëna ime Prendë dhe Sutë Markja që vdiq në kalanë e Beratit. Si mund të quhen fajtorë foshnjat dhe fëmijët? Ishin dy djem binjakë, trembëdhjetë vjeçar. Nëna i vdiq në kampin e Tepelenës, ndërsa babai i tyre ishte i humbur. Nuk kishin njeri që t’i ndihmonte. Një ditë në apel mungonin të dy djemtë. Hynë policët të pajisur me hunj në kapanon, u binin trupave të djemve, i tërhoqën zvarrë, ndërkohë që ata ishin të vdekur. Ah! Ishin dy djem si drita, nga zona e Matit.

Nëna u nis për në punë, por e thirri polici e i tha:

-Prendë eja me i fut në gropë dy binjakët trembëdhjetëvjeçarë, se kanë dhënë shpirt”.

Tregonte nëna: “Kurrë s’e kam ndie vetën ma ngushtë se atë ditë që kam groposun ata dy fëmijë dhe i vajtova: “Tepelenë o gurë i zi, mbyte gra e fëmijë, medet ç’iu bane djemve të rinj, iu mbyllën dyert me dry”. Erdhi polici dhe e pyeti: “Çfarë u the te varri?!”. Iu gjegja: “I vajtova, se nuk kishin pranë asnjë të afërm”. Polici e tërhoqi zvarrë nënën. Ajo i tha: “Mos më prek. A je shqiptar, a ke familje, se këta ishin fëmijët e dikujt. Kështu veprojnë njerëzit e pafytyrë, që mbysin popullin e vet”.

Vuajtjet tona mos i provoftë njeri. Kemi fjetur në sanë, si bagëtia. Kemi shkuar në shkollë të zbathët, të zhveshr, duke ecur nëpër gurë. Shkolla ishte një ndërtesë e prishur, nuk kishim libra, as fletore. Në klasë ishte një dërrasë e zezë, ne ishim të ulur përtokë. Mësuesi na godiste me thupër në duar, na bënin terror. Na merrnin përpara si ushtarë, na futnin në kazerma, pa bukë, pa ujë, në terr, nuk kishte drita. Kur ktheheshin nënat tona nga puna sfilitëse, me zor na gjenin se ku ndodheshim.

Nana tregonte: - “I kam mbajtur dy vajzat e mia, në gjoksin tim. Frynte një erë e tërbuar që të merrte fryën, klima e ashpër, me ngrica. Jetova në këtë kamp rrethuar me tela me gjemba, me roje me pushkë. Fëmijë të internuar!! Apeli bëhej pa zbardhur dita, polici lexonte ngadalë emrat. Kanë vdekur me qindra njerëz të moshuar nga uria dhe foshnjet e sapolindura nuk jetonin”.

Një i moshuar po vdiste nga uria. Vasili, një korçar i sillte e ëma makarona. Ai sapo i hante i villte, nuk ia pranonte stomaku, ishte i sëmurë. Në këtë moment plaku i uritur i thotë: - “Vasil a ka mundësi t’i ha unë makaronat që volle”?! Vasili i tha:- “Po”. I shkreti plak i hëngri dhe lëpiu edhe çimenton. Urinë e provuam që të vogla. Kemi bërë jetë të tmerrshme. Kemi marrë frymë vetëm me një racion buke. Po si mund të veprojnë njerëzit që kanë armët në dorë, që lejonin të vdisnin foshnjat e sapolindura?! Këta njerëz ishin të pashpirt, torturuan njerëz të pafajshëm, d.m.th. ishin kriminelë. Jetova nëntë vjet në internim, provova urinë, etjen dhe si familje (tre femra të vetme) të persekutuara, të torturuara nga qeveria komuniste. Ishim të pafajshme.

Nëna ime tregonte: -Kur kanë vrarë Bardhok Bibën, i kanë sjellë mirditorët në Tepelenë, ishin shtatëmbëdhjetë makina, ndër ta edhe shumë fëmijë dhe foshnja (të shumtët ishin në djep). Djepa të hedhur nga makina, thyheshin dhe foshnjat binin përtokë. Gratë shtatzëna i hidhnin nga makina dhe të zezat dështonin foshnjet. Duhet një jetë e tërë me shkrujtë vuajtjet tona dhe të gjithë shqiptarëve. Edhe shkrimtari më i zoti nuk mundet të shkruajë për vuajtjet tona, për kalvarin e pafund që pësuam. Na kanë varrosur për së gjalli, të jetosh nëpër kazerma, me erën e kufomave dhe vdekje fëmijësh.

Gratë u treguan trimëresha, burrnesha, nuk turpëruan veten, familjet dhe krahinat e tyre.

Tepelena-vendi i tmerreve. Na futën aty. Më mirë të na kishin vrarë të gjithëve, sesa me na vra përditë. Ishte një burg i keq, unë e quaj më të keqin e Shqipërisë dhe të botës që na vranë pa bukë e jo me plumba. Ne fëmijëve na vranë shpresën që pa u rritur. Shqipërinë e kthyen me kokë poshtë, një pjesë të mirë të popullit e burgosën, e internuan. Bënë terror. Kështu vepruan me popullin e vet. Terroristët që na shkatërruan Atdheun. Jemi rritur me lëvore lisi, në lëngun e kazanit të gjellës që kishte krimba, minj. Na thahej goja e nuk flisnim, na binte lëkura e gojës dhe na pengonte të shqiptonim fjalët. Të ftohtit ishte i padurueshëm. Kanë vdekur njerëz, ngrinin nga të ftohtët. Në kamp na vinin kafshët e egra, ndërsa rojet e kampit ia kalonin egërsirave. Këta njerëz ishin më zi se serbi, se ai nuk mbyti njerëzit e tij, ndërsa këta mbytnin njerëzit që ishin të një gjuhe, të një atdheu, d.m.th.popullin e tyre. Kur mora të shkruaj në letër të gjitha vuajtjet tona, m’u kujtua si e kalova fëmininë, si e jetova rininë?! Rrethuar me tela me gjemba. Kalova një jetë ferri, më shkatërruan jetën”.

Që në fëmijëri u rritëm pa bukë, pa ujë, pa shtroje e mbulesë, pa dritë, në errësirë me erën e kufomave që vdisnin në kapanonet e internimit. Qanim të gjithë fëmijët, vajtonim përherë, nuk kujdeseshin për ne, s’kishte njerëz që të na ndihmonin. Sa vuajtur nënat tona, të izoluara në kampe internimi, me punë të detyruara, të padënuara nga gjykata. Kjo na vazhdoi për afro pesë dekada. I kam shkruar këto vuajtje me pika loti, më ka pikuar zemra gjak. Po sa shpejt erdhi pleqëria. Edhe pse kanë kaluar shumë vite, kur nuk harroj vuajtjet e mia (edhe të njerëzve si unë), që duhej të punonim shumë, me folë pak, me ngrënë sa për të mbajtur frymën gjallë. Ne tre femra të reja, pa pasur asnjë përkrahje, ishim si tre qyqe që këndojnë në degë të thatë. Po si jeton njeriu ashtu në terr dhe tmerr, jeta jonë ishte një ferr i vërtetë.

Shkëputur nga libri “Dhimbje V- Kalvari i fëmijëve në kampet e përqendrimit komunist”, i autores Fatbardha Saraçi Mulleti, Fiorentia, Shkodër, 2023.

Në foton kryesore, nga e majta në të djathtë: Leze Ndrejaj, nëna Prendë Palja dhe motra, Zoja. Realizuar në Lushnje, sapo kishin ardhur nga Tepelena.