Kujtimet e Uran Kalakullës për 31 dhjetorin në birucat e hetuesisë dhe udhëtimi i papritur i asaj mbrëmjeje nga Durrësi në Tiranë, me Gazin e Sigurimit. Një udhëtim, kur sytë e lodhur nga errësira e birucës, shihnin sheshin e ndriçuar për festë dhe mendimet për atë që kishte humbur dhe malli për gruan e re, djalin kërthi dhe nënën e moshuar, ia bënin edhe më të vështira ato orë të arrestuarit që ende nuk e dinte ç’dënim do t’i sillte viti i ri
Nga Uran Kalakulla
Tashmë kisha shtatë muaj në birucë. Isha atje që nga fillimi i qershorit. Erdhi edhe 31 dhjetori i atij viti fatkeq, mbrëmja e Vitit të Ri!
Me mendje, isha krejtësisht në mes të familjes: me gruan, djalin, nënën, motrën e vogël, vëllanë. A thua ishin mbledhur së bashku për të festuar, si gjithë bota, ardhjen e Vitit të Ri? A kishin zemër për një punë të tillë? Po mua, çmund të më sillte ai Vit i Ri që po vinte? Jo, për mua s’kishte Vit të Ri. E dija që ai do të ishte edhe më i keq, edhe më i zi se ky që po mbaronte. E dija se më priste dënimi, gjyqi. Po çfarë dënimi do të më jepnin? Ashtu siç ishin trashur punët, unë rrezikoja dënimin me vdekje ose së paku, 25 vjet burg, çka ishte njëlloj si të më dënonin me burgim të përjetshëm. Ishte, pra, një ndarje për së gjalli, si thotë shprehja e popullit, me familjen, me njerëzit e mi më të dashur.
Një zymti e madhe ma pushtoi shpirtin. Isha mbledhur kutullac në një rrëzë të birucës, si një hije në atë gjysmerrësirë. Ishte ftohtë, një I ftohtë që të priste. Biruca, nga një saç që kishte qenë në behar, tashmë ishte kthyer në frigorifer. Tani ujë kisha, një pagure plot. Po ç’e doja? Po të mos e mbështillja me rrecka, diku në një qoshe të birucës, ai do të ngrinte. Isha i veshur me zhele tashmë. Pantallonat më ishin ronitur fare. Ato gati ishin bërë të tejdukshme. Xhaketa, gjithashtu prej cope të keqe, ishte katandisur në zhele. Veç kanotieres, e zhelosur edhe ajo, kisha dhe një këmishë doku blu, që, nga të palarët, dukej si mushama. Çorapeve u kishin mbaruar thembrat dhe gishtat.
Dërrasat e dyshemesë (shyqyr që ishin edhe ato), dukeshin si të zeza, jo vetëm nga pisllëku, por edhe nga të ftohtit, nga të ngrirët.
Nuk qaja hallin e ushqimeve, edhe pse kishte mjaft kohë që më ishin mbaruar. Se, sa mund të durojnë ushqimet e një traste? Kishte nja dy muaj që familja s’më kishte sjellë gjë. Kushedi se si e kishin hallin. Fundja, se mos kisha lënë në shtëpi para!
Isha mësuar të mjaftohesha me atë languriqin e kazanit të birucave: një garuzhde në drekë e një në darkë, me një copë bukë.
Të paktën, tashtu në dimër, ishte i nxehtë. Dhe nga “menuja” e zakonshme, një lloj llapaje orizi të lëngëzuar e makaronash ose “kryevepra”, një lëng groshësh, ku, pos ujit, kishte lëkurat e tyre dhe në gjithë tasin do të kishe fat po të të binin nja dhjetë kokrra të bekuara!
Furnizimi i burgut bëhej nga mbeturinat e tregut të magazinave. Orizi ishte si i nxirë, shpesh me miza, krejtësisht i palarë nga dheu. Makaronat, zakonisht ato në formën e kërmillit, shpesh kishin krimba. Edhe ato ishin të palara. Kurse groshët ishin ose të nxira, ose të rrudhura e të kalbura. Por, nga dy të parat, këto të paktën, ujin e tyre e kishin me një lloj shijeje apo më mirë të themi se lëngu i groshëve dukej më pak i pështirë se ai i orizit dhe i makaronave kërmill. Kështu, ne të birucave, I gëzoheshim këtij lëngu, sepse ai ishte “pjata” më e mirë, më e “zgjedhur e tryezës sonë mbretërore”, që përbëhej nga një pjatë, a më mirë të them një garuzhde lëng groshësh!
Në drekë unë kisha ngrënë fare pak bukë dhe pjesën më të madhe të saj e kisha ruajtur për këtë “darkë të rrallë festive”. Kështu, përsheshi i bukës në lëngun e groshës, kthimi I ujit nga gryka e pagures në gurmaz herë pas here, përbënin gjithçka në tavolinën time dhe më bëhej se isha shtruar në tryezën festive të familjes, ku përsheshi do të përfaqësonte pjatën e zgjedhur, kurse pagurja e ujit, mbushur në çezmën e nevojtores, do të përfaqësonte shishen e verës apo të birrës se shampanja ishte e dënuar si “kapitaliste” apo më keq akoma, si “imperialiste”, në tryezat e zakonshme shqiptare. Ajo nuk mund “të infektonte” veçse tryezat e Bllokut ose Pallatin e Brigadave.
Gjer këtu, puna ishte fare në rregull. Se fundja, ushqimin ma kishte siguruar Sigurimi. Por punën e kisha fort keq me cigaret, të cilat kishte kohë që më ishin mbaruar. Dhe unë, për dreq, kisha qëlluar duhanxhi I thekur! Aq sa, po të kisha një paketë cigare, nuk them të markës “Samsun” apo “Partizani”, po edhe nga ato tetëlekëshet, “Vullneti”, do të isha dakord të haja vetëm një herë në njëzet e katër orë!
Kur kisha cigare, unë I ruaja bishtat e tyre në një shami. Kur mbaroheshin cigaret, u kthehesha bishtave. Por ama, që të bëja një lloj gjysmëcigareje, më duhej të konsumoja 4-5 bishta. Dhe, kështu, vazhdoja të ruaja bishtat e bishtave, derisa më në fund, mbeteshin pesë bishtat e fundit, që jepnin gjysmëcigaren e fundit.
…
Po le të kthehemi te nata ime e Vitit të Ri 1961-1962.
Sapo kisha mbaruar së ngrëni përsheshin tim me lëngun e groshës dhe po thithja gjithë kënaqësi atë gjysmëcigaren e sajuar, si thashë më lart. E shikoja atë dreq cigareje si diçka fort të çmuar, si diçka fort të shijshme dhe doja të mos mbaronte aq shpejt, ashtu siç i vjen keq një fëmije kur sheh se po e mbaron pak si shpejt duke e lëpirë kallamin e vet të sheqerit. Kur, papritur, dera e birucës u hap me vrull dhe dy kapterët e shoqërimit u dhanë në derë, duke më komunikuar urdhrin që t’I mblidhja shpejt rraqet dhe të dilja.
Befasia më tronditi. Ç’të ishte kjo punë, kaq me ngut? Çfarë kishte ndodhur? Lirim?! Bah! Transferim?! Po ku?! Në ndonjë birucë tjetër, apo aty?! Përse?! Prapë në shoqërinë e padëshiruar të ndonjërit? A nuk mund të prisnin, të paktën, të nesërmen apo, së paku, sa të mbaroja së piri atë cigare fort të çmuar për mua?
Mos u çudisni tek them kështu, se mendja e njeriut, në një vend aq të izoluar e të ngushtë në të cilin ndodhesha unë prej aq muajsh, nis e merret edhe me gjëra që, normalisht, janë fort të vogla e të parëndësishme, madje deri në qesharake. Kështu, një gisht i dalë nga çorapja e grisur të bezdis fort, kur nis e mërdhin më fort se të tjerët apo, kur në birucë hyn ndonjë grenxë që s’të thumbon vërtet, por të sillet herë pas here sipër kokës me zukatjen e saj këmbëngulëse. E këshu me radhë, kësi vogëlsirash.
Policët më nxorën në korridorin e jashtëm dhe, që andej, tek dera kryesore e atij stacioni policie, rajoni a nëndege. Aty më priste hetuesi i ri, major Llambi Titani…Dhe drejt e në Gazin e Sigurimit, me gjithë “tesha” të cilat i vendosën në një anë të sediljes së prapme të tij, në mes unë dhe në qoshen tjetër, pranë derës, një oficer. Domosdo, unë isha me pranga në duar. Përpara me shoferin rrinte majori. Dhe drejt pjacës së Durrësit.
Qyteti ishte në festë. Veçanërisht pjaca, plot drita dhe njerëz, që shëtisnin ose shkonin e vinin, si duket për të mbaruar psonisjet e fundit për tryezën e natës së Vitit të Ri, e unë isha gjithë sy, si ai indigjeni që e kanë marrë nga thellësia e errësira e xhunglës dhe e çojnë në një metropol evropian apo amerikan. Ajo botë që kisha lënë vetëm shtatë muaj më parë e që nuk më kishte bërë asnjë përshtypje, madje shpeshherë më ngjallte neveri, po më dukej një mrekulli, një parajsë. Se, a nuk kisha dalë nga ferri, a nuk kisha dalë nga bota e errësirës në dritë? Atëherë kuptoba mirëfilli se sa shumë kisha humbur! Pa përmendur këtu familjen dhe ngrohtësinë e saj, zërin e ëmbël të bashkëshortes së shumëdashur dhe cicërimat prej zogu të djalit që e adhuroja deri në çmenduri.
Gazi 59 ecte jo shumë shpejt në sheshin kryesor të qytetit dhe unë i bëja sytë katër se mos më zinte syri time shoqe me djalin, se mos ajo kishte vajtur në Durrës tek e motra që të kalonin bashkë natën e Vitit të Ri. Por syri nuk ma zuri gjëkundi dhe atëherë, një hije trishtimi filloi të më kaplojë shpirtin.
Të burgosurit i krijohet një psikologji e veçantë. Ai e dyzon botën. Bota e parë është ajo e tij, aty ku ndodhet, burgu, jeta në të. Sipas tij, kjo kishte me qenë bota reale, me normat, skutat, njerëzit, ashpërsinë, vuajtjet dhe mjerimin e saj. Por ama edhe me luftën, përpjekjet, heroizmin dhe ndershmërinë e saj. Kurse çka është jashtë hekurave të burgut apo jashtë telave me gjemba të kampburgut, është një botë e gënjeshtërt, që jeton me hipokrizinë, poshtëristë e vogla, meskinitetin e servilizmit, dallkaukllëkut, qorrsokakut, një botë ku nuk ndihet fare asnjë gjurmë heroizmi. Po të shprehesha ndryshe, bota e burgut i duket të dënuarit, këtij banori të detyrueshëm të tij, ndoshta vërtet një xhungël, ku jeta është në rrezik në çdo hap të saj. Por ama, ajo është reale, se e tillë është e vërteta e madhe nën regjimin e diktaturës, aq më shumë asaj komuniste. Kurse e ashtuquajtura “jetë e lirë” është vetëm një iluzion si ajo e filmit artistik ku njerëzit s’janë veçse aktorë, asgjë më shumë; ku besojnë se janë të lirë, se punojnë për vete, se jetojnë dhe kanë një të ardhme. Ata nuk e dinë aspak (dhe as që nuk u shkon ndërmend) se nuk janë tjetër, veçse material rezervë për të mbushur birucat dhe kaushët e burgut, kur t’ia dojë qejfi diktatorit, këtij zoti të vërtetë të kësaj “bote të lirë”, false. Për më tepër, këta “njerëz e qytetarë të lirë”, duke mos pasur as idenë më të vogël e të saktë për burgun, janë si ato bagëtitë që kullosin e majmen në favor të kasapit, tregtarit të mishit dhe sofrës së diktatorit e skotës së tij më të afërt e besnike. Askush nuk e ka jetën të sigurt në “këtë botë të lirë” dhe njerëzit këtu janë gati si fëmijët, të cilët pandehin se me këngë, valle e ledha do t’u shkojë gjithë jeta, që nuk e dinë fare të keqen, që nuk e njohin fare vdekjen. Kurse burgu vërtet është një realitet dramatik, madje tragjik, por ai i ngjan së paku, një lloj llogoreje fronti ku ka ndeshje për jetë a vdekje mess ë ndershme, së vërtetës, së drejtës, heroikes, madhështores dhe së keqes, së shtrembrës, meskines, kriminales. Të paktën, në burg jetohet me sytë e hapur e jo si jashtë tij, me ëndrrën në sy se po jeton denjësisht, kur nuk je veçse një pedinë, një vidë në ingranazhin e madh që bluan mishin dhe kullon gjakun e një populli të tërë të katandisur në skllav!
Ja, të tilla mendime më përshkonin trurin, ndërkohë që Gazi-59 përshkonte rrugët e qytetit për t’iu drejtuar Tiranës. Pra, po më kthenin në Tiranë. Kjo për mua donte të thoshte se “qendra gravitacionale” tani ishte grupi ynë I Tiranës e, sigurisht apo fatalisht, në krye të tij si I pandehuri kryesor do të isha unë.
Shënim: Pjesa është marrrë nga libri “21 vjet burg komunist” i Uran Kalakullës, Botime Fjala.
Hetuesia e Uran Kalakullës vazhdoi deri në gusht të vitit pasardhës 1962, kur ai u dënua me vdekje pushkatim. Më pas, me dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor, iu fal jeta dhe dënimi iu kthye në 25 vjet heqje lirie. Me një tjetër dekret dënimi iu zbrit në 21 vjet e 1 muaj burg.