Një libër me tetë autorë që shpërfaqin tetë këndvështrime të ndryshme për Spaçin. Një përpjekje për të kaluar nga dëshmitë e drejtpërdrejta të viteve të para pas rënies së diktaturës tek analiza kritike, e cila ushqen të kujtuarin si “një proces i hapur që krijon hapësira të reja dialogu dhe ashtu projektohet drejt së ardhmes”.
Gati 35 vjet pas lirimit të të fundmëve të burgosur politikë, kultura e kujtesës në Shqipëri është ende e brishtë. Ndërsa arkivat fizike apo digjitale janë formuar tashmë (procesi vazhdon) me dëshmi përndjekjesh, reflektimi mbi këto dëshmi mbetet i zbehtë dhe pse vështirë të përcaktosh shkakun që, në çdo rast, është një mungesë: vullneti, pjekurie, guximi…Por koha për këtë reflektim është tani dhe është një domosdoshmëri.
Libri “Terrene-Tetë vështrime mbi Spaçin”, botuar këtë shtator nga “Tek Bunkeri” synon të jetë një gur themeli i kulturës së kujtesës.
“Ky vëllim mbledh tetë shkrime që i qasen kampit të punës së Spaçit nga këndvështrime të ndryshme, duke ndjekur një metodë ndërdisiplinore që vendos në dialog fusha të shumta: historinë politike, që ndriçon mekanizmat e pushtetit dhe represionit, nga Artan Puto dhe Anna Shkreli; ekonominë, që zbulon dimensionin e shfrytëzimit përmes punës së detyruar, nga Alen Bejko; antropologjinë, që shqyrton figurën e “armikut të popullit” dhe pasojat e saj, nga Nebi Bardhoshi; arkivistikën, që e sheh Spaçin edhe përmes boshllëqeve e heshtjeve dokumentare, nga Sokol Çunga; arkitekturën, që merret me dilemën e ruajtjes apo transformimit të vendit si hapësirë përkujtimore, nga Arba Baxhaku; gjuhësinë, që vë në dukje mënyrat se si fjala e fshehtë u bë mjet identiteti dhe rezistence, nga Ledi Shamku-Shkreli; dhe, së fundi, letërsinë, e cila rikrijon përmes trillimit atmosferën dhe përjetimet që shpesh mungojnë në dokumentin historik, nga Antonela Pepkolaj” shkruhet në hapje të parathënies së këtij botimi, ku më tej sqarohet se vendosja pranë e autorëve të fushave të ndryshme, është i qëllimshëm dhe bëhet për të hedhur dritë nga këndvështrime të ndryshme, mbi një realitet si Spaçi, që gjithashtu është i shumëfishtë.
Ky libër ofron atë, pa të cilën, kujtesa në vetvete do të mbetej sterile dhe sjell atë që duhet të nxisë tashmë, më shumë se 30 vjet nga rënia e diktaturës, çdo objekt, dëshmi, muze, mbi atë periudhë: reflektimin.
Kujto.al sjell, më poshtë, një pjesë të një prej teksteve të këtij vëllimi: “Muzealizimi i Spaçit? (Ose rreziku i harresës së xhelatëve dhe viktimave të tyre)”. Ky tekst nuk hedh dritë vetëm mbi diskutimin e kthyer në lajm gjatë kësaj vere, mbi ruajtjen apo muzealizimin e Spaçit, por analizon etikën e kujtesës dhe përmes kësaj rruge, shkon te thelbi i këtij botimi, atë sesi Spaçi “mund të shndërrohet në një hapësirë reflektimi të thellë”.
Muzealizimi i Spaçit? (Ose rreziku i harresës së xhelatëve dhe viktimave të tyre)
Nga: Arba Baxhaku
… Përpjekjet për të kthyer Spaçin në një hapësirë përkujtimoreje janë intensifikuar vitet e fundit, mes debatesh mbi ruajtjen e autenticitetit dhe shmangien e banalizimit turistik. Ndërkohë që vendi vazhdon të degradojë fizikisht, janë ndërmarrë disa ndërhyrje minimale për ruajtjen e tij. Megjithatë, propozimet për ta bërë më të aksesueshëm për vizitorët kanë ngjallur shqetësime, pasi ndërhyrje si instalimet moderne, apo hapja e birucave e galerive, rrezikojnë të zhbëjnë karakterin përjetues dhe të paprekur të vendit.
Një aspekt thelbësor, që shpesh mbetet i nënvlerësuar në diskutimet për muzealizimin e Spaçit, është zhdukja fizike e disa godinave përgjatë këtyre tridhjetë viteve. Disa struktura janë rrënuar nga koha, të tjera janë shembur qëllimisht, duke i shërbyer një forme të heshtur fshirjeje të gjurmëve të krimeve të së kaluarës. Këto ndërhyrje përbëjnë jo vetëm humbje materiale, por edhe ndërhyrje në vetë kujtesën kolektive. Muzealizimi i një vendi ku boshllëqet janë krijuar qëllimisht kërkon një kujdes etik të veçantë: jo për të mbushur zbrazëtirat me rikonstruksione spekulative, por për t’i bërë ato të dukshme, për të treguar që mungesa është vetë një dëshmi. Në këtë kuptim, qasja përkujtimore duhet të përfshijë jo vetëm atë që ka mbetur, por edhe atë që është zhdukur: të dokumentojë jo vetëm atë që shihet, por edhe atë që mungon. Siç sugjerojnë shumë studiues të kujtesës, mungesa vetë mund të flasë, nëse përballet me ndershmëri dhe përgjegjësi; ajo mund të bëhet një element aktiv i narrativës për të treguar se historia është deformuar, censuruar ose fshirë. Në Spaç, ato boshllëqe janë plagë që nuk duhen mbuluar, por emërtuar.
Në procesin e muzealizimit të vendeve të dhimbjes si Spaçi, një aspekt që shpesh mbetet në hije është pikërisht historia e atyre që urdhëruan, zbatuan dhe racionalizuan dhunën – pra, jo vetëm e viktimave, por edhe e torturuesve të tyre. Shfaqja ekskluzive e një narrative të njëanshme, ku vetëm vuajtja e të dënuarve artikulohet, rrezikon të krijojë një kujtesë të fragmentarizuar dhe, në fund, të reduktuar. Filozofi Giorgio Agamben, duke reflektuar mbi dëshminë në kampet naziste, thekson rëndësinë e “mungesës së dëshmisë” dhe të zërave që nuk mund të artikulohen më – si të viktimave që “kanë prekur fundin”, por edhe të atyre që e ushtruan dhunën dhe vazhdojnë të mbeten enigmatikë për nga motivet dhe njerëzillëku i tyre i deformuar. Në këtë kuptim, përballja me Spaçin si hapësirë kujtese kërkon të shkojë përtej përjetimit empatik dhe solemnitetit memorial: ajo duhet të synojë të kuptojë strukturën e dhunës, logjikën e zbatuesve të saj dhe mekanizmat që e bënë të mundur, në mënyrë që të ndërtohet një “tokë e re etike”, e cila nuk ndan thjesht të mirët nga të këqijtë, por e vendos në qendër njeriun në të gjitha kompleksitetet dhe dështimet e tij morale.
Ndër zërat më kritikë në këtë debat janë vetë ish të burgosurit. Ata kanë shprehur frikën se çdo formë e komercializimit do të përbënte një tradhti ndaj kujtesës së vuajtjeve të tyre. Për ta, Spaçi nuk duhet të bëhet një vend ku turistët kalojnë në mënyrë sipërfaqësore për të bërë foto apo për të ndjekur ture të strukturuara, por një hapësirë reflektimi, heshtjeje dhe nderimi. Fatos Lubonja dhe personalitete të tjera kanë theksuar se Spaçi duhet të ruajë ashpërsinë e tij, duke mbetur një dëshmi tronditëse e së kaluarës represive.
Në këtë kontekst, dilemat etike janë thelbësore: A duhet të lehtësohet qasja për të siguruar që historia të njihet nga më shumë njerëz, apo duhet të mbrohet vendi nga ndërhyrjet që mund ta dëmtojnë natyrën e tij dëshmuese? Ky debat është reflektuar edhe në praktikat ndërkombëtare.
...Një ndër shembujt më domethënës të memorialeve bashkëkohore që trajtojnë ngjarje traumatike është Memoriali i Holokaustit në Berlin, vepër e arkitektit Peter Eisenman. I konceptuar si një fushë me mbi 2,700 paralelopipedë betoni të përmasave dhe lartësive të ndryshme, memoriali është një hapësirë që nuk ofron një narrativë të qartë apo të shkruar, por i fton vizitorët të ecin në mënyrë introspektive mes strukturave, duke përjetuar ndjesinë e humbjes, hutimit dhe izolimit. Minimalizmi i tij formal synon të përçojë një formë abstrakte të kujtesës kolektive, që nuk imponon domethënie të vetme, por krijon hapësirë për interpretim individual.
Ndërkohë që shumë e kanë vlerësuar si një akt të guximshëm përballjeje me të kaluarën naziste, memoriali ka qenë gjithashtu subjekt i debatit të vazhdueshëm. Kritikët kanë ngritur shqetësime mbi natyrën e tij jopersonale dhe mungesën e informacionit historik në vetë strukturën fizike, duke theksuar se pa kontekst edukativ plotësues, vizitorët mund të mos kuptojnë thellësinë dhe specifikën e krimeve të Holokaustit. Të tjerë e kanë akuzuar për rrezikun e shndërrimit në një atraksion turistik, duke humbur solemnitetin dhe ngarkesën emocionale që kërkohet nga vende të tilla.
Nga ana tjetër, disa studiues dhe kuratorë të kujtesës argumentojnë se pikërisht kjo paqartësi është vlera e tij themelore: përmes mungesës së figurës, emrit apo kronologjisë, ai nxit një përjetim emocional dhe filozofik të humbjes, që rezonon më gjerësisht me konceptin e kujtesës postmoderne. Zgjidhja për të shoqëruar memorialin me një qendër informacioni nëntokësore shërben si një shembull i balancës mes abstraksionit dhe edukimit historik – një praktikë që mund të frymëzojë edhe trajtimin e rasteve si Spaçi.
Në këtë kuptim, Memoriali i Eisenman nuk është vetëm një monument, por një deklaratë mbi mënyrën se si kujtesa mund të ndërtohet në hapësirë – një formë që sfidon vizitorin jo për të marrë përgjigje, por për të bërë pyetje. Për vendet si Spaçi, që mbartin një dhimbje të ngjashme historike, ky shembull nxit reflektimin se si të ndërtohen forma përkujtimoreje që ruajnë intensitetin emocional pa shkarë në didaktikë apo konsum kulturor.
Për Spaçin, zgjidhja nuk është e lehtë. Është e qartë se vendi ka nevojë për ndërhyrje urgjente konservuese për të parandaluar shkatërrimin total fizik, por çdo hap drejt muzeifikimit duhet të bëhet me kujdes të jashtëzakonshëm për të mos e shndërruar këtë hapësirë të dhimbjes në një produkt të konsumueshëm apo spektakël turistik. Shembujt ndërkombëtarë të lartpërmendur dëshmojnë se trajtimi i kujtesës kërkon një ekuilibër të ndjeshëm midis përjetimit emocional dhe edukimit historik. Rasti i ish-burgut të Prishtinës ofron një shembull të rëndësishëm të një qasjeje etike dhe gjithëpërfshirëse ndaj vendeve të kujtesës. Hapja e ekspozitës “Burgu i Idealit” në vitin 2020 shënoi një hap simbolik drejt muzealizimit të hapësirës, duke përfshirë në proces ish-të burgosur, institucione dhe studiues. Përdorimi i materialeve autentike, përfshirë mbishkrimet, krijimtarinë artistike dhe dëshmitë personale, dëshmon për një qasje minimale dhe të kujdesshme, që ruan intensitetin emocional të vendit pa e kthyer atë në spektakël. Megjithëse projekti vazhdon të jetë në zhvillim, ai pasqyron qartë tensionet midis ruajtjes së autenticitetit dhe nevojës për akses publik, duke u bërë një pikë referimi e vlefshme për diskutimet mbi të ardhmen e Spaçit.
Në këtë kontekst, Spaçi nuk duhet të trajtohet thjesht si një destinacion vizitash, por si një hapësirë etiko-historike ku ndërhyrjet arkitekturore, muzeale dhe interpretative duhet të udhëhiqen nga parimet e kujtesës kritike, autenticitetit dhe respektit të thellë ndaj përvojave të viktimave. Dialogu i vazhdueshëm mes institucioneve, shoqërisë civile, komunitetit të ish-të burgosurve dhe brezave të rinj është kyç për ndërtimin e një qasjeje gjithëpërfshirëse, që jo vetëm ruan Spaçin si dëshmi historike, por e forcon atë si hapësirë reflektimi të domosdoshme për të ardhmen.
Shënim: "TERRENE- Tetë vështrime mbi Spaçin" është botuar nga organizata "Tek Bunkeri". Imazhet që shoqërojnë tekstet janë realizuar nga studio TRIVET.